Obowiązki właścicieli instalacji oraz certyfikacja personelu i firm serwisowych (cz. 1.)

4 lipca 2007 r. we wszystkich krajach UE zaczęły obowiązywać przepisy prawne wprowadzone rozporządzeniem nr 842/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych fluorowanych gazów cieplarnianych [1], czyli tzw. F-gazów, do których zalicza się czynniki chłodnicze z grupy HFC, w tym m.in. R134a, R404A, R407C i R410A. Oznacza to, że obecnie na całym obszarze UE ścisłej regulacji podlegają wszystkie instalacje i urządzenia wykorzystujące syntetyczne czynniki chłodnicze, czyli ogromna większość instalacji chłodniczych i praktycznie wszystkie spotykane w naszym kraju urządzenia i instalacje klimatyzacyjne, poza układami mobilnymi.

U podstaw legislacji obejmującej czynniki syntetyczne nie leżą przyczyny techniczne, technologiczne ani tym bardziej ekonomiczne. Ich źródłem są wyłącznie względy ekologiczne, mające za cel ochronę stratosferycznej warstwy ozonowej (CFC i HCFC) oraz ograniczenie tzw. efektu cieplarnianego (HFC). Można nawet powiedzieć, że sprawdzona technologia i racje ekonomiczne przegrały w starciu z dyskusyjnymi przesłankami ochrony środowiska.

Na właścicielach i użytkownikach instalacji wykorzystujących czynniki syntetyczne spoczywa od połowy ubiegłego roku odpowiedzialność za zapobieganie wyciekom czynnika oraz za okresową kontrolę szczelności urządzeń i instalacji, której częstotliwość zależy od wagi napełnienia czynnikiem, a także za niezwłoczne dokonywanie napraw wszelkich wykrytych wycieków i prowadzenie szczegółowej dokumentacji dotyczącej ilości oraz typu czynników używanych podczas serwisowania i konserwacji, jak również zapewnienie odzysku czynników.

Dla firm zajmujących się chłodnictwem i klimatyzacją oraz ich pracowników nowa legislacja oznacza głównie konieczność uzyskiwania specjalnych certyfikatów, warunkowanych spełnieniem wielu wymagań.

Przegląd aktów prawnych

Najważniejsze unijne i krajowe przepisy odnoszące się bezpośrednio do stosowania syntetycznych czynników chłodniczych – powszechnie znane są obowiązujące od 4 lat przepisy dot. substancji zubożających warstwę ozonową, czyli czynników z grup CFC i HCFC:

• rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2037/2000 w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową [2],
• ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową [3] wraz z rozporządzeniami wykonawczymi ministra gospodarki oraz ministra środowiska (tzw. ustawa ozonowa).

W lipcu 2007 r. na terenie Unii Europejskiej zaczęły obowiązywać nowe przepisy w sprawie niektórych fluorowanych gazów cieplarnianych, dotyczące wykorzystywania czynników z grupy HFC w stacjonarnych urządzeniach i systemach chłodniczych, klimatyzacyjnych i pompach ciepła. Wiele szczegółowych obowiązków wchodzi w życie sukcesywnie, wraz z zapadaniem kolejnych terminów przewidzianych w rozporządzeniu i aktach wykonawczych, do których należą:

• rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 842/2006 w sprawie niektórych fluorowanych gazów cieplarnianych (tzw. rozporządzenie F-gazowe) [1],
• rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 1493/2007 określające format sprawozdań, które mają być składane przez producentów, importerów i eksporterów niektórych fluorowanych gazów cieplarnianych [4],
• rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 1494/2007 określające formę etykiet oraz dodatkowe wymogi dotyczące etykietowania produktów i urządzeń zawierających niektóre fluorowane gazy cieplarniane [5],
• rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 1516/2007 ustanawiające standardowe wymogi w zakresie kontroli szczelności w odniesieniu do stacjonarnych urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych oraz pomp ciepła zawierających niektóre fluorowane gazy cieplarniane [6],
• rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 303/2008 ustanawiające minimalne wymagania i warunki dotyczące wzajemnego uznawania certyfikacji przedsiębiorstw i personelu w odniesieniu do stacjonarnych urządzeń chłodniczych, klimatyzacyjnych i pomp ciepła zawierających fluorowane gazy cieplarniane [7],
• rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 308/2008 określające formę powiadamiania o programach szkoleń i certyfikacji państw członkowskich [8].

Warto jeszcze wspomnieć o osobnych przepisach mających zastosowanie wyłącznie do klimatyzacji samochodowej, na które składają się:

• dyrektywa 2006/40/WE Parlamentu Europejskiego i Rady dotycząca klimatyzacji samochodowej z wykorzystaniem czynników HFC [9],
• rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 307/2008 ustanawiające minimalne wymagania w zakresie programów szkoleniowych oraz warunki wzajemnego uznawania zaświadczeń o odbytym szkoleniu dla personelu w odniesieniu do wykorzystywanych w niektórych pojazdach silnikowych systemów klimatyzacyjnych zawierających niektóre fluorowane gazy cieplarniane [10].

Ponieważ w aktualnej wersji rozporządzenie 842/2006 [1] dotyczy jedynie stacjonarnych urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych, czyli takich, które zazwyczaj nie przemieszczają się w czasie eksploatacji, Komisja Europejska pracuje obecnie nad objęciem tymi przepisami wszystkich „zastosowań mobilnych” wykorzystujących HFC. W praktyce dotyczyć to będzie chłodnictwa transportowego oraz urządzeń klimatyzacyjnych innych niż klimatyzacja samochodowa, która objęta jest odrębną dyrektywą 2006/40/WE [9].

Porównanie legislacji „ozonowej” i „F-gazowej”
Wychodząc z założenia, że po ponad 4 latach obowiązywania krajowej ustawy o substancjach zubożających warstwę ozonową (SZWO) [3] powinna ona być dostatecznie dobrze znana wszystkim zainteresowanym, można przybliżyć główne wymagania rozporządzenia w sprawie gazów cieplarnianych [1] przez pokazanie podobieństw i różnic obu aktów legislacyjnych (tab. 1.).

Warto zwrócić uwagę na podstawową różnicę pomiędzy legislacją „F-gazową” a „ozonową”, którą stanowi brak czasowych ograniczeń stosowania czynników z grupy HFC, gdyż celem jest zapobieganie ich emisji, a nie stopniowe ograniczanie i ostateczna eliminacja zużycia tak, jak ma to miejsce w przypadku HCFC.

Definicja i obowiązki operatora

Ustawa „ozonowa” posługuje się pojęciem „użytkownika”. Natomiast przepisy o „F-gazach” wprowadzają w to miejsce pojęcie „operatora”. Właśnie na operatorach instalacji wykorzystujących czynniki syntetyczne spoczywa od połowy 2007 r. odpowiedzialność za zapobieganie wyciekom czynnika, okresową kontrolę szczelności urządzeń i instalacji, której częstotliwość zależy od wagi napełnienia czynnikiem oraz niezwłoczne dokonywanie napraw wszelkich wykrytych wycieków, prowadzenie szczegółowej dokumentacji dotyczącej ilości i typu czynników używanych podczas serwisowania i konserwacji oraz zapewnienie odzysku czynników 

Jednoznaczna identyfikacja operatora jako podmiotu zobowiązanego do przestrzegania wymogów rozporządzenia 842/2006 [1] jest ogromnie ważna, gdyż to operator podlega ewentualnej karze za niewywiązywanie się z powyższych obowiązków. Rozporządzenie to w artykule 2. pkt. 6. stanowi, że: „operator” oznacza osobę fizyczną lub prawną sprawującą faktyczną kontrolę nad technicznym działaniem urządzeń i systemów objętych niniejszym rozporządzeniem; w określonych szczególnych sytuacjach państwo członkowskie może wyznaczyć właściciela jako podmiot odpowiedzialny za zobowiązania operatora.

Definicja ta wzbudziła tyle wątpliwości i kontrowersji, że ostatecznie Komisja Europejska przygotowała jej obszerną interpretację, z której wynika, że kluczowym elementem jest sprawowanie faktycznej kontroli, czyli rzeczywiste „władanie” systemem, rozumiane jako:

• pełny, swobodny dostęp do instalacji lub urządzenia (tzn. bez obowiązku uzyskiwania niczyjej zgody), umożliwiający nadzór ich funkcjonowania,
• bezpośrednia, bieżąca kontrola nad działaniem systemu, w tym np. możliwość podjęcia decyzji o włączeniu lub wyłączeniu urządzeń,
• prawo podejmowania decyzji – zarówno w wymiarze technicznym, jak i finansowym – o modyfikacji instalacji, rozumianej np. jako przeprowadzenie kontroli szczelności, wymiana komponentów, dokonanie naprawy czy napełnienie czynnikiem.

Przy czym wszystkie 3 powyższe warunki muszą być spełnione łącznie! Oznacza to, że firma serwisująca instalację (nawet w oparciu o pisemną umowę serwisową) nie ponosi odpowiedzialności za niewywiązywanie się z przewidzianych prawem obowiązków. Oczywiście istnieje możliwość zawarcia umowy jednoznacznie przenoszącej obowiązki operatora na serwisanta, gwarantującej jednoczesne spełnienie wszystkich 3 wymienionych powyżej warunków. Jednocześnie trzeba podkreślić, że większość spoczywających na operatorach wymagań może być realizowana wyłącznie przez personel posiadający odpowiednie certyfikaty.

Kontrola szczelności
Podstawowym celem rozporządzenia [1] jest ograniczenie, zapobieganie, a tym samym redukcja emisji fluorowanych gazów cieplarnianych. Jednym z najważniejszych narzędzi ograniczania emisji jest okresowa kontrola szczelności urządzeń i instalacji, której częstotliwość (raz na 3, 6 lub 12 miesięcy) zależy od wagi napełnienia czynnikiem. Obowiązek ten dotyczy zastosowań, w których jest wykorzystywane 3 kg lub więcej [1] czynnika lub 6 kg w przypadku urządzeń z hermetycznie zamkniętymi systemami [1]. 

Bez zagłębiania się w szczegóły można powiedzieć, że wymagania dotyczące kontroli szczelności instalacji z HFC są bardzo zbliżone do tych, które znamy z „ustawy ozonowej”, a ponieważ weszły one w życie 4 lipca 2007 r., to każda instalacja o napełnieniu powyżej 3/6 kg HFC powinna być dotychczas przynajmniej raz skontrolowana przez odpowiednio wykwalifikowany – choć niemający jeszcze obowiązku legitymowania się certyfikatem – personel, a fakt przeprowadzenia kontroli szczelności powinien być odpowiednio udokumentowany.

Istotną nowością jest obowiązek instalowania (również od lipca 2007 r.) odpowiednich systemów wykrywania wycieków do urządzeń oraz instalacji zawierających powyżej 300 kg HFC. Zainstalowany i poprawnie działający system pozwala zmniejszyć o połowę liczbę przeprowadzanych kontroli.
Więcej szczegółów można znaleźć w rozporządzeniu Komisji Europejskiej nr 1516/2007, ustanawiającym standardowe wymogi w zakresie kontroli szczelności stacjonarnych urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych oraz pomp ciepła, zawierających niektóre fluorowane gazy cieplarniane [6]. 

Dokument ten jest dosyć obszernym zbiorem ogólnych wytycznych, którymi należy kierować się podczas kontroli. Zawiera on również swoisty, uniwersalny algorytm postępowania przy sprawdzaniu szczelności. Jednoznacznie określa też na czym polega obowiązek szczegółowego dokumentowania wykonywanych prac.

Certyfikacja personalna

 Certyfikacja przedsiębiorstw i osób zaangażowanych w instalację, konserwację i serwisowanie stacjonarnych urządzeń i systemów chłodniczych, klimatyzacyjnych i pomp ciepła [1] to najważniejsza nowość z punktu widzenia funkcjonowania branży chłodniczej i klimatyzacyjnej. Po pierwsze dlatego, że zakres certyfikowanej wiedzy i umiejętności będzie znacznie szerszy niż wymagany dotychczas do uzyskania świadectwa kwalifikacji (szczegóły w rozporządzeniu nr 303/2008 ustanawiającego minimalne wymagania i warunki dotyczące certyfikacji przedsiębiorstw i personelu [7]). 

Po drugie dlatego, że certyfikacja personalna uzupełniona zostanie o system certyfikatów dla firm. Po trzecie, ponieważ określając minimalne wymagania w odniesieniu do szkoleń i certyfikacji, rozporządzenie 842/2006 wprowadza bezwzględny obowiązek wzajemnego uznawania certyfikatów zarówno dla przedsiębiorstw, jak i odpowiedniego personelu [1] we wszystkich 27 krajach członkowskich. Innymi słowy, system szkoleń i certyfikacji ma być spójny we wszystkich krajach Unii, a – z mocy prawa – uprawnienia nadane w jednym kraju muszą być honorowane we wszystkich pozostałych państwach UE.

Cztery poziomy uprawnień
W ramach certyfikacji personalnej, Komisja Europejska wyodrębniła 4 poziomy kwalifikacji. Podziału kompetencji dokonano według dwóch kryteriów: możliwości ingerencji w układ chłodniczy oraz braku takiej możliwości. Ingerencja wiąże się z dostępem do czynnika, czyli obejmuje serwis i konserwację, instalowanie oraz odzysk czynników. Prace niewymagające ingerencji w układ chłodniczy to w praktyce wyłącznie sprawdzanie szczelności.

Dodatkowo uwzględniono kryterium wagi napełnienia instalacji: do 3 kg czynnika (6 kg dla urządzeń hermetycznych) oraz powyżej tego poziomu. Podział na 4 wspomniane kategorie certyfikatów personalnych, według zakresu posiadanych uprawnień, można zobrazować w formie tabeli (tab. 2.).

Uzyskanie certyfikatu będzie wymagało potwierdzenia posiadanej wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych w drodze egzaminu złożonego przed odpowiednio umocowaną komisją egzaminacyjną. Na gruncie przepisów krajowych istnieje możliwość rozszerzenia zakresu wymaganej wiedzy i umiejętności. Do uzyskania certyfikatu można również wprowadzić dodatkowe wymaganie dot. wykazania się doświadczeniem zawodowym, chociaż przepisy unijne tego nie wymagają.

Trzeba jednak pamiętać, że nadmierne komplikowanie i zaostrzenie rygorów polskiego systemu certyfikacji może z jednej strony skłaniać rodzimych serwisantów do uzyskiwania certyfikatów w innych krajach, w których zdobycie tego dokumentu będzie wymagać mniej wysiłku, a z drugiej strony utrudni krajowym specjalistom z branży dostęp do unijnego rynku pracy.

Literatura

1. Rozporządzenie (WE) nr 842/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 17.05.2006 w sprawie niektórych fluorowanych gazów cieplarnianych (DzU UE z 14.06.2006 r., nr L161/1).
2. Rozporządzenie (WE) nr 2037/2000 z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową (DzU WE z 29.09.2000 r., nr L 244).
3. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową (DzU Nr 121, poz. 1263).
4. Rozporządzenie komisji (WE) nr 1493/2007 z dnia 17 grudnia 2007 r. określające, zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 842/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady, format sprawozdań, które mają być składane przez producentów, importerów i eksporterów niektórych fluorowanych gazów cieplarnianych (DzU UE z 18.12.2007, nr L 332/7).
5. Rozporządzenie Komisji (WE) NR 1494/2007 z dnia 17 grudnia 2007 r. określające, zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 842/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady, formę etykiet oraz dodatkowe wymogi dotyczące etykietowania produktów i urządzeń zawierających niektóre fluorowane gazy cieplarniane (DzU UE z 18.12.2007, nr L 332/25).
6. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1516/2007 z dnia 19 grudnia 2007 r. ustanawiające zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 842/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady standardowe wymogi w zakresie kontroli szczelności w odniesieniu do stacjonarnych urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych oraz pomp ciepła zawierających niektóre fluorowane gazy cieplarniane (DzU UE z 20.12.2007 r., nr L 335/10).
7. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 303/2008 z dnia 2 kwietnia 2008 r. ustanawiające, na mocy Rozporządzenia (WE) nr 842/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady, minimalne wymagania i warunki dotyczące wzajemnego uznawania certyfikacji przedsiębiorstw i personelu w odniesieniu do stacjonarnych urządzeń chłodniczych, klimatyzacyjnych i pomp ciepła zawierających fluorowane gazy cieplarniane (DzU UE z 03.04.2008 r., nr L 92/3).
8. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 308/2008 z dnia 2 kwietnia 2008 r. określające, zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 842/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady, formę powiadamiania o programach szkoleń i certyfikacji państw członkowskich (DzU UE z 03.04.2008 r., nr L92/28).
9. Dyrektywa 2006/40/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. dotycząca emisji z systemów klimatyzacji w pojazdach silnikowych oraz zmieniająca dyrektywę Rady 70/156/EWG (DzU UE z 14.06.2006 r., nr L 161/12).
10. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 307/2008 z dnia 2 kwietnia 2008 r. ustanawiające, na mocy rozporządzenia (WE) nr 842/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady, minimalne wymagania w zakresie programów szkoleniowych oraz warunki wzajemnego uznawania zaświadczeń o odbytym szkoleniu dla personelu w odniesieniu do wykorzystywanych w niektórych pojazdach silnikowych systemów klimatyzacyjnych zawierających niektóre fluorowane gazy cieplarniane (DzU UE z 03.04.2008 r., nr L 92/25).

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!