Szkolenia i certyfikacja instalatorów pomp ciepła

Zgodnie z wymaganiami dyrektywy 2009/28/WE o odnawialnych źródłach energii (tzw. dyrektywy OZE) [1] kraje unijne mają obowiązek wprowadzenia systemu potwierdzania kwalifikacji m.in. instalatorów pomp ciepła. Idea certyfikacji wynika m.in. z dążenia UE do promowania wykorzystywania OZE oraz zapewnienia dobrej jakości wykonania instalacji, których budowa jest w wielu krajach członkowskich dotowana ze środków publicznych.

Certyfikat instalatora będzie ograniczony czasowo, tak aby był on zmuszony do przypominania sobie informacji, dokształcania się i poznawania nowości. W art. 14.3 dyrektywa stanowi, że Państwa członkowskie zapewniają, by do dnia 31 grudnia 2012 r. instalatorzy małych kotłów i pieców na biomasę, systemów fotowoltaicznych i systemów ciepła słonecznego, płytkich systemów geotermalnych oraz pomp ciepła mieli dostęp do systemów certyfikacji lub równoważnych systemów kwalifikowania. 

Systemy te mogą w stosownych przypadkach uwzględniać istniejące systemy i struktury i opierają się na kryteriach określonych w załączniku IV. Każde państwo członkowskie uznaje certyfikaty przyznane przez inne państwa członkowskie zgodnie z tymi kryteriami. 

Organizacja i program szkoleń

Dyrektywa wymaga, aby proces certyfikacji był przejrzysty i jasno zdefiniowany. Instalatorzy mają być certyfikowani w ramach akredytowanego programu szkoleń lub przez akredytowanego organizatora szkoleń. Akredytacji udziela wyznaczony przez państwo organ administracji. Mogą się o nią ubiegać producenci urządzeń lub systemów, instytucje albo stowarzyszenia. Organizator powinien dysponować odpowiednimi urządzeniami technicznymi do szkolenia praktycznego oraz oferować szkolenia uzupełniające dotyczące nowych technologii w celu stałego dokształcania instalatorów. 

Szkolenie ma się składać z części teoretycznej i praktycznej, a kończyć się będzie egzaminem, którego zdanie uprawnia do otrzymania certyfikatu. Po odbyciu szkolenia instalator powinien umieć wykonać dane instalacje tak, by spełniały wymagania klienta w zakresie eksploatacji i niezawodności, były wykonane solidnie i zgodnie z obowiązującymi przepisami i normami. 

Szkolenie praktyczne

Dyrektywa stanowi, że akredytowane programy szkoleń dla instalatorów pomp ciepła powinny obejmować m.in. podstawowe umiejętności praktyczne w zakresie elektryki i hydrauliki, takie jak: obcinanie rur, lutowanie i klejenie połączeń rurowych, izolacja, uszczelnianie złączy, sprawdzanie przecieków oraz instalacja systemów grzewczych lub chłodzących.

Szkolenie teoretyczne

Szkolenie teoretyczne powinno obejmować m.in.: sytuację rynkową pomp ciepła, informacje o zasobach geotermalnych i temperaturach gruntu w różnych regionach, identyfikację gleby i skał pod względem przewodności cieplnej, logistykę, regulacje dotyczące wykorzystania zasobów geotermalnych, możliwości zastosowania pomp ciepła w budynkach oraz określenie ich najkorzystniejszego układu, a także wiedzę na temat wymagań technicznych pomp, bezpieczeństwa, filtracji powietrza, podłączeń do źródła ciepła i rozmieszczenia systemu. Dostarczy również wiedzy na temat europejskich norm dotyczących pomp ciepła oraz przepisów prawa krajowego i wspólnotowego.

Instalator powinien poznać m.in. właściwości fizyczne i zasadę działania pomp ciepła, w tym charakterystykę obiegu, związek pomiędzy temperaturami dolnego i górnego źródła ciepła a wydajnością systemu, określanie współczynnika efektywności COP oraz sezonowej wydajności SPF. W programie znajdą się też informacje dotyczące komponentów pompy i ich działania w ramach obiegu pompy ciepła: kompresora, zaworu rozprężnego, aparatu wyparnego, kondensatora, mocowań i osprzętu, smaru, chłodziwa, możliwości przegrzania i przechłodzenia oraz chłodzenia pompami ciepła. 

Elementem szkolenia będzie umiejętność wyboru i kalibracji komponentów w typowych sytuacjach instalacyjnych, w tym określenie:

• typowych wartości obciążenia cieplnego różnych budynków oraz wytwarzania ciepłej wody na podstawie zużycia energii,
• wydajności pompy ciepła na podstawie obciążenia cieplnego dla celów wytwarzania ciepłej wody oraz na podstawie masy akumulacyjnej budynku i przy przerwach w zasilaniu prądem,
• elementu pełniącego funkcję zbiornika buforowego oraz jego pojemności i możliwości włączenia drugiego układu grzewczego.

Sytuacja polskich instalatorów

W polskim systemie prawnym ustanowienie zawodu regulowanego i wprowadzenie odrębnego systemu certyfikacji i kwalifikowania zawodowego wymaga odpowiednich zapisów ustawowych. Obecnie nie mamy prawnie ustanowionej odrębnej procedury certyfikowania instalatorów małych kotłów i pieców na biomasę, systemów fotowoltaicznych i systemów ciepła słonecznego, płytkich systemów geotermalnych oraz pomp ciepła zgodnej z art. 14 ust. 3 dyrektywy 2009/28/WE.

Zapisy dyrektywy, w tym dotyczące szkoleń i certyfikacji, ma wdrożyć ustawa o odnawialnych źródłach energii, która jest przygotowywana przez Ministerstwo Gospodarki. Z wypowiedzi jego przedstawicieli wynika, że pod uwagę brana jest możliwość zdawania egzaminu z jednej lub kilku specjalności. Egzamin przeprowadzać będą komisje kwalifikacyjne powołane przez prezesa URE na wniosek rekomendowanych jednostek szkoleniowych. Maksymalna wysokość opłaty za szkolenie i egzamin uzależniona będzie od kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim roku.

Wprawdzie istnieje system kwalifikowania zawarty w rozporządzeniu MGPiPS z 28 kwietnia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci (DzU nr 89/2003, poz. 828), jednak określa ono kwalifikacje osób zajmujących się wszelkimi urządzeniami, instalacjami i sieciami elektroenergetycznymi wytwarzającymi, przetwarzającymi, przesyłającymi i zużywającymi energię elektryczną, ciepło i paliwa gazowe, w tym energię i ciepło ze źródeł odnawialnych. W branży padały propozycje zmiany tego rozporządzenia, a także znowelizowania w odpowiednim zakresie art. 54 ustawy Prawo energetyczne.

Przy okazji dyskusji o certyfikacji instalatorów pomp ciepła Krajowe Forum Chłodnictwa wskazywało, że prawo krajowe regulujące kwestie wynikające z dyrektywy OZE powinno być jak najbliższe wymaganiom określonym w rozporządzeniu F-gazowym. Dzięki temu będzie można uniknąć dublowania się lub niespójności prawa. Zdaniem Forum wystarczyłby zapis w ustawie regulującej certyfikację mówiący, że wymagania dla instalatorów pomp ciepła zawarte są w ustawie F-gazowej. Specjaliści wskazują też, że większość pomp oparta jest na sprężarkach chłodniczych i znajomość eksploatacji sprężarkowych pomp ciepła jest niezbędna instalatorom, zwłaszcza podczas serwisowania urządzeń.

Niektórzy producenci organizują programy szkoleniowe dla instalatorów poświęcone technologiom OZE. Ich uczestnicy otrzymują dokument ukończenia kursu, ale nie jest to certyfikat zgodny z wymaganiami dyrektywy. 

W Polsce prowadzony był w zasadzie tylko jeden program szkolenia zgodny z wymogami zawartymi w załączniku IV dyrektywy OZE. Był to pilotażowy projekt finansowany przez UE: SIRET pn. „Specjaliści w zakresie odnawialnych źródeł energii w przedsiębiorstwach techniki sanitarnej, grzewczej i klimatyzacji”, którego celem było opracowanie europejskiego modelu szkoleniowego. Uczestniczyła w nim Polska Korporacja Techniki Sanitarnej, Grzewczej, Gazowej i Klimatyzacji. 

W ramach projektu w listopadzie 2009 r. zorganizowano kurs dla ponad dwudziestu instalatorów zgodny z wypracowanym w międzynarodowym zespole programem kształcenia w zakresie odnawialnych źródeł energii i technologii dla przedsiębiorstw techniki sanitarnej, grzewczej i klimatyzacji. W całej UE łącznie przeszkolono w ramach tego projektu blisko 100 instalatorów. 

Programy UE 

Niektóre kraje członkowskie UE mają już systemy szkoleń i certyfikacji instalatorów. Szeroko opisują je wytyczne QualiCert „Wspólne podejście do certyfikacji lub równoważnego kwalifikowania instalatorów małych systemów energii odnawialnej w budynkach” [2]. Projekt QualiCert zainicjowano w lipcu 2009 r. i trwać on będzie do końca 2011 r. Zaangażowały się w niego organizacje i instytucje z Austrii, Francji, Grecji, Włoch i Polski. 

W naszym kraju program realizuje Krajowa Agencja Poszanowania Energii we współpracy z firmami Viessmann, Vaillant Saunier Duval i Mikrotel, a także Powiatowe Centrum Kształcenia Praktycznego w Bielawie, Instytut Energetyki Odnawialnej, Polskie Towarzystwo Energetyki Słonecznej oraz Zakład Instalatorstwa i Teletechniki ŁĄCZBUD.

Podstawowym celem QualiCert jest przygotowanie i wprowadzenie systemów certyfikacji dla instalatorów małych instalacji OZE zgodnie z dyrektywą 2009/28/WE. Projekt zakłada ocenę istniejących metod certyfikacji, weryfikację kryteriów systemu akredytacji, przygotowanie podręcznika, przyjęcie wspólnej metody akredytacji i certyfikacji oraz wdrożenie i promocję systemu. 

W jego ramach zdefiniowano zbiory kluczowych kryteriów powodzenia przedsięwzięcia w odniesieniu do aspektów technicznych, prawnych, instytucjonalnych, finansowych i społecznych, które należy uwzględnić przy opracowywaniu systemów certyfikacji. Kryteria te opisano we wspomnianych wytycznych, wydanych także w języku polskim przez KAPE. 

Wytyczne QualiCert wskazują, że program szkoleń i certyfikacji powinien być uzależniony od zakresu prac wykonywanych przez instalatorów.

Instalatorzy systemów geotermalnych

Według wytycznych QualiCert instalatorzy płytkich systemów geotermalnych dzielą się na dwie grupy (rys. 1). Pierwszą są projektanci (inżynierowie, geolodzy, technicy), którzy planują połączenie instalacji wykorzystującej pompę ciepła z gruntem. Ich zadaniem jest dobór odpowiedniej wielkości systemu gruntowego w zależności od warunków geologicznych i hydrologicznych oraz zapotrzebowania budynku na energię do ogrzewania i chłodzenia. Druga grupa to wykonawcy odwiertów, którzy przeprowadzają wiercenia, spoinowanie, wykańczanie, kładzenie rur, zgrzewanie itp. od części gruntowej do rozgałęziacza, czyli do elementu łączącego część gruntową instalacji z częścią znajdującą się w budynku.

Wytyczne zawierają wykaz wymagań minimalnych i listę kompetencji, jakie powinni mieć instalatorzy płytkich systemów geotermalnych, a także zalecenia dotyczące ich szkoleń i systemów certyfikacji. Wymagania minimalne dla szkoleń teoretycznych zawierają następujące zagadnienia: zasoby geotermalne i ich temperatury w różnych regionach, identyfikacja gleb i skał pod kątem przewodzenia ciepła, przepisy regulujące wykorzystanie zasobów geotermalnych, podstawy optymalnego wyboru systemu pomp ciepła i instalacji, technologie wiercenia, pionowe kolektory gruntowe, konstrukcja studni, testy ciśnieniowe, logistyka, prawo budowlane i bezpieczeństwo. Szkolenie powinno też dostarczać wiedzy o normach dotyczących płytkiej geotermii oraz o ustawodawstwie krajowym i wspólnotowym.

Instalator powinien dysponować kluczowymi kompetencjami, do których należą: 

• podstawowa wiedza geologiczna i hydrogeologiczna,
• umiejętność odczytywania parametrów geologicznych i geotermalnych gruntu i ich wyznaczania, znajomość odpowiedniego nazewnictwa i identyfikacja rodzajów gleb i skał,
• umiejętność przygotowania raportu z odwiertu zawierającego informacje o skałach, wodach gruntowych itp.,
• znajomość różnych technologii wiercenia i kopania, 
• umiejętność wyboru optymalnej metody wiercenia i zapewnienia ochrony środowiska (zwłaszcza dla wód gruntowych) podczas wykonywania odwiertów,
• umiejętność stosowania różnych metod łączenia rur, instalacji pionowych kolektorów gruntowych, spoinowania, podsadzania lub wykańczania w inny sposób systemu pobierającego ciepło z gruntu, a także przeprowadzania testów ciśnieniowych, umiejętność budowy studni wód gruntowych, instalacji odpowiednich rur, pomp i systemów kontrolnych,
• umiejętność prowadzenia odpowiedniej dokumentacji, w tym identyfikacji i sporządzania rysunków lokalizacji odwiertów.

Wytyczne QualiCert wskazują, że w obecnie funkcjonujących w krajach UE systemach certyfikacji dla instalatorów pomp ciepła uwzględnia się przeważnie kwestie związane z samą pompą ciepła oraz systemem dystrybucji ciepła. Natomiast kwestie planowania i instalowania systemu geotermalnego (części gruntowej) uwzględnia raptem parę systemów certyfikacji – we Francji, Szwecji i Niemczech. 

Do wprowadzenia takiej certyfikacji przygotowują się Wielka Brytania, Irlandia i Hiszpania. Badania  przeprowadzone w Europie, m.in. w ramach projektu QualiCert, wykazały, że jedną z barier rozwoju rynku płytkiej geotermii jest brak wykwalifikowanego personelu, niska jakość projektów i wykonanych prac instalacyjnych. Dla poprawienia jakości konieczne są szkolenia oraz wprowadzenie programu certyfikacji pracowników firm z branży gruntowych pomp ciepła. 

Projektanci powinni posiadać wiedzę umożliwiającą powiązanie potencjału energii geotermalnej i potrzeb energetycznych, a także stosowanie pomp o odpowiednich rozmiarach. Z kolei wykonawcy powinni umieć odczytywać projekty i przeprowadzać odwierty zgodnie z najlepszymi praktykami.

W programie szkoleń dla projektantów i instalatorów systemów gruntowych pomp ciepła powinny się także znaleźć informacje dotyczące ochrony środowiska, w tym niebezpieczeństwa zanieczyszczenia gleby i wód gruntowych podczas wykonywania odwiertów, oraz termalnych uwarunkowań gruntu (zasobów, temperatur źródeł, identyfikacji gleb i skał, przepisów regulujących wykorzystanie zasobów geotermalnych, optymalnego wyboru pomp ciepła).

Wytyczne postulują wprowadzenie wspólnych podstawowych zasad certyfikacji przedsiębiorstw zajmujących się odwiertami, aby ułatwić im działalność transgraniczną. Te wspólne wymagania należy ująć w normie europejskiej. Ponadto pompy ciepła i elementy instalacji także powinny otrzymywać certyfikat, który potwierdzi jakość i trwałość funkcjonowania systemu. Wśród realizowanych programów szkolenia i certyfikacji w zakresie płytkiej geotermii na uwagę zasługuje program GEOTRAINET, którego celem jest opracowanie europejskiego programu edukacyjnego i certyfikacji geotermalnych instalacji grzewczych i chłodzących adresowanego do projektantów (studium wykonalności) oraz firm wykonujących odwierty i montujących rury.

Poza programami szkoleniowymi planowane jest także wdrożenie systemu certyfikacji dla jednostek zajmujących się wykonywaniem odwiertów przez Austriacki Instytut Technologii. Certyfikaty przyznawane będą przez właściwe krajowe władze we współpracy z odpowiednimi organizacjami i instytucjami, dzięki czemu będą one uznawane na terenie UE.

Instalatorzy pomp ciepła

W części wytycznych QualiCert dotyczącej pomp ciepła i przykładów najlepszych praktyk przeanalizowano m.in. już istniejące systemy certyfikacji. Jednym z nich jest „Program szkoleniowy dla instalatorów pomp ciepła EUCERT”. W ramach projektu EU-CERT.HP opracowano wspólny ramowy program szkolenia i system certyfikacji instalatorów pomp ciepła w całej Europie. Program ten jest realizowany i koordynowany przez Europejskie Stowarzyszenie Pomp Ciepła (EHPA), a jego wymagania są w pełni zgodne z założeniami certyfikacji instalatorów zawartymi w załączniku IV dyrektywy 2009/28/WE w sprawie OZE.

Od 2006 r. w ramach tego programu prowadzone są szkolenia i wydawane certyfikaty w Niemczech, Czechach, Finlandii, Belgii, Szwecji, Wielkiej Brytanii oraz we Francji i na Słowacji. Przeszkolono już parę tysięcy instalatorów, a zainteresowanie programem przejawiają także organizacje branżowe spoza UE. Funkcjonowanie EUCERT dowodzi, że możliwe jest stworzenie wspólnych dla wielu krajów kryteriów szkoleń i certyfikacji. 

Program jest uważany za odpowiedź producentów i organizacji branżowych na wprowadzenie minimalnych wymagań dla instalatorów pomp ciepła, które mają zapewnić wysoką jakość, wydajność i niezawodność instalacji.

Kluczowym elementem EUCERT są takie same materiały szkoleniowe dla wszystkich kursów w całej Europie, co umożliwia nabywanie porównywalnych kwalifikacji i wzajemne uznawanie certyfikatów. Podstawowy podręcznik szkoleniowy poświęcono wydajnym instalacjom pomp ciepła, opisując je z perspektywy technicznej i ekonomicznej. Każdy kurs składa się z 36 godzin szkolenia ogólnego i 8 godzin praktycznego, a kończy się egzaminem i przyznaniem tytułu „europejskiego certyfikowanego instalatora pomp ciepła”. Certyfikat ważny jest przez trzy lata, po czym należy go odnowić.

Praktyka pokazuje, że powodzenie we wdrażaniu programu EUCERT zależy głównie od wsparcia ze strony branży, zarówno samych producentów, jak i ich stowarzyszeń oferujących niezależny od marki system edukacyjny, a także od współdziałania organów rządowych. Brak dobrze wyszkolonych instalatorów może istotnie ograniczyć rozwój rynku, zatem w interesie i władz, i branży leży stworzenie im możliwości odbycia odpowiednich szkoleń.

W wytycznych QualiCert zawarto również zalecenia, by wiedzę z zakresu pomp ciepła i OZE wprowadzać do programów kształcenia uczniów i studentów. Należy też zadbać o zintegrowanie tej wiedzy z podstawową edukacją i szkoleniami przeznaczonymi dla instalatorów, planistów, projektantów, architektów i inżynierów. Autorzy wytycznych wskazują, że państwa członkowskie UE powinny przyjąć jeden system kwalifikacji, w ramach którego przyznawany byłby ogólnie uznawany certyfikat.

Podsumowanie

Wdrożenie do polskiego prawa regulacji dotyczących szkoleń i certyfikacji instalatorów wymaga współpracy administracji rządowej, stowarzyszeń branżowych i producentów. Rozwiązania te nie mogą być uciążliwe dla instalatorów i powinny uwzględniać doświadczenia z innych państw UE. Ponadto należy zadbać o to, aby najnowszą wiedzę i technologie zobligowani byli wykorzystywać nie tylko instalatorzy, ale zwłaszcza architekci. 

W polskim budownictwie, szczególnie mieszkaniowym wielorodzinnym, nie wykorzystuje się niestety w wystarczającym stopniu nowych rozwiązań technicznych. Za kilka lat wprowadzone zostaną regulacje prawne, zgodnie z którymi konieczne będzie zapewnienie bardzo niskiego zużycia energii w budynkach i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. Czy będziemy mieli kadry zdolne do spełnienia tych wymagań – nie tylko instalatorów, także architektów i projektantów?

Literatura

1. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (DzU UE nr L 140/16).
2. Wspólne podejście do certyfikacji lub równoważnego kwalifikowania instalatorów małych systemów energii odnawialnej w budynkach, Wytyczne QualiCert, marzec 2011 r., www.kape.gov.pl.
3. www.qualicert-project.eu.
4. www.kape.gov.pl.
5. www.forum-chlodnictwa.org.pl.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!