Wykorzystanie metanu z podziemnych kopalń węgla
Od wielu lat w polskich kopalniach węgla kamiennego następuje stopniowy rozwój odmetanowania podziemnego i gospodarczego wykorzystania ujętego metanu w instalacjach ciepłowniczo-energetycznych. Wiele samorządów gminnych rozpoczęło prace w celu wykorzystania metanu (po wtłoczeniu do sieci gazowych) w ogrzewaniu kompleksów budynków.
Zobacz także
FLOWAIR Sprawdź, jak prześcigniesz konkurencję dzięki SYSTEMOWI FLOWAIR
Jeżeli na co dzień zarządzasz zespołem, z pewnością wiesz, że warunki panujące w pomieszczeniach bezpośrednio przekładają się na jakość i wydajność pracy. To samo dotyczy logistyki i zarządzania towarami...
Jeżeli na co dzień zarządzasz zespołem, z pewnością wiesz, że warunki panujące w pomieszczeniach bezpośrednio przekładają się na jakość i wydajność pracy. To samo dotyczy logistyki i zarządzania towarami – musisz o nie zadbać, aby podczas składowania nie straciły swoich właściwości.
ADEY Innovation SAS ADEY – optymalna ochrona systemu grzewczego
ADEY jest wiodącym producentem filtrów magnetycznych oraz środków chemicznych stosowanych w systemach grzewczych do ich ochrony i poprawy efektywności pracy. Produkty ADEY przyczyniają się jednocześnie...
ADEY jest wiodącym producentem filtrów magnetycznych oraz środków chemicznych stosowanych w systemach grzewczych do ich ochrony i poprawy efektywności pracy. Produkty ADEY przyczyniają się jednocześnie do ochrony środowiska naturalnego, z dużym naciskiem na poprawę jakości powietrza (umożliwiają obniżenie emisji CO2 o ok. 250 kg rocznie z pojedynczego gospodarstwa domowego).
Alfa Laval Efektywna wymiana ciepła to kwestia nowoczesnych rozwiązań w wymienniku ciepła a nie tylko powierzchni grzewczej
Światowe zapotrzebowanie na energię nie staje się coraz mniejsze – wręcz przeciwnie. W nadchodzących latach coraz trudniej będzie utrzymać konkurencyjność, ponieważ firmy na każdym rynku i w każdej branży...
Światowe zapotrzebowanie na energię nie staje się coraz mniejsze – wręcz przeciwnie. W nadchodzących latach coraz trudniej będzie utrzymać konkurencyjność, ponieważ firmy na każdym rynku i w każdej branży poszukują nowych sposobów maksymalizacji wydajności przy jednoczesnym obniżeniu kosztów energii i udoskonaleniu swojego wizerunku w zakresie ochrony środowiska. Wyzwania te będą złożone i wieloaspektowe.
W przyrodzie metan jest gazem występującym w głównej mierze w złożach, jako podstawowy składnik gazu ziemnego (LPG) i w pokładach węgla (CBM). Metan jest z jednej strony wysokoenergetycznym paliwem, a z drugiej strony w mieszaninie z powietrzem gazem wybuchowym stwarza zagrożenie dla bezpieczeństwa ludzi.
Metanowość absolutna polskich kopalń węgla kamiennego jest bardzo wysoka i w 2006 r. wynosiła ponad 870 mln m3 CH4, przy czym podziemne odmetanowanie ujmowało ok. 289 mln m3 CH4, a z powietrzem wentylacyjnym z kopalń było odprowadzane do atmosfery 581 mln m3 CH4 [1]. Metan wydzielający się z pokładów węgla w kopalniach jest procesami przewietrzania i odmetanowania odprowadzany na powierzchnię.
W przypadku gazu ujętego przez odmetanowanie jest on w dużej części wykorzystywany, jako paliwo nisko metanowe dla rożnego rodzaju instalacji ciepłowniczo-energetycznych, np. dla kotłowni z kotłami gazowymi i węglowo-gazowymi oraz z silnikami i turbinami gazowymi, suszarni gazowych. Urządzenia energetyczno-ciepłownicze zasilane paliwem gazowym wymagają paliwa ustabilizowanego w zakresie jakościowym i ilościowym.
Gaz niskometanowy ujmowany przez odmetanowanie cechuje się dużą zmiennością jakościową i ilościową wynikającą z uzależnienia efektywności odmetanowania głownie od eksploatacji górniczej. Zaburzenia parametrów jakościowo-ilościowych paliwa wpływają negatywnie na pewność ruchową i ciągłość pracy gazowych instalacji ciepłowniczo-energetycznych.
Jednym z możliwych rozwiązań stosowanych w praktyce dla stabilizacji parametrów jakościowo-ilościowych jest magazynowanie gazów metanu w podziemnych magazynach (PMG) i zbiornikach powierzchniowych.
Zasoby geologiczne metanu z pokładów węgla
Węgiel jest kopaliną użyteczną o strukturze porowatej. W wyniku procesów absorpcji, adsorpcji i chemisorpcji w porach i na ich powierzchni mogą być akumulowane gazy złożowe (głownie metan i dwutlenek węgla). W złożach węgiel kamienny występuje zazwyczaj w formie pokładów. W Polsce metan pokładów węgla (CBM) występuje głownie w złożach Górnośląskiego Zagłębia Węglowego.
Udokumentowane [4] zasoby wydobywalne bilansowe metanu wynoszą 85,9 mld m3, w tym w złożach eksploatowanych ok. 26 mld m3, a w niezagospodarowanych złożach rezerwowych lub w strefie złóż głębokich o głębokości poniżej 1000 m wynoszą ok. 60 mld m3. Natomiast zasoby przemysłowe w złożach zagospodarowanych wynoszą 3486,37 mln m3.
Potencjalne zasoby metanu z pokładów węgla szacowane są na ok. 350 mld m3. Według informacji Państwowego Instytutu Geologicznego [4] największy potencjał CBM ma Górnośląskie Zagłębie Węglowe, które według ostatnich badań [5] ma zasoby perspektywiczne oceniane na ok. 254 mld m3, w tym bilansowe zasoby wydobywalne mogą wynosić ok. 150 mld m3.
Metanowość kopalń węgla kamiennego
Zagrożenie metanowe w kopalniach węgla kamiennego jest zmienne w czasie i uzależnione od wielu czynników, w tym głownie naturalnych (głębokość eksploatacji węgla, metanowość, metanowość pokładów węgla, gazoprzepuszczalność i porowatość węgla i górotworu), techniczno-technologicznych (liczba kopalń, wielkość wydobycia węgla, koncentracja wydobycia węgla, odmetanowanie) i polityki gospodarczej państwa (zapotrzebowanie na węgiel kamienny, bezpieczeństwo pracy, poziom mentalności i wykształcenia ludzi). Poziom zagospodarowania metanu z odmetanowania ulega ciągłym zmianom,podobnie jak metanowość kopalń.
W latach 1987–2006 wystąpił spadek metanowości kopalń węgla kamiennego, zwłaszcza po roku 1990, w którym to rozpoczęty został proces restrukturyzacji kopalń węgla kamiennego powodujący m.in. likwidację kopalń i eksploatacji w partiach złoża o dużych zagrożeniach naturalnych.
Procentowy wskaźnik ujęcia metanu w polskich kopalniach węgla kamiennego w latach 1986÷1992 miał tendencję spadkową, zaczynając od 1993 r. wzrostową. W 2005 r.25 z 33 czynnych kopalń węgla kamiennego prawnie zostały uznane za metanowe. W 2006 r. najwyższe metanowości bezwzględne wystąpiły w kopalniach Brzeszcze – Silesia (258,8 m3/min)i Dniówek (245,8).
Wykorzystanie metanu
Głównym celem podziemnego odmetanowania jest poprawa bezpieczeństwa w kopalniach silnie metanowych, ale coraz więcej kopalń wykorzystuje metan jako źródło energii na skalę przemysłową. Ilość metanu ujętego w 2005 r. rurociągami odmetanowania wynosiła 515,89 m3/min(256 950 150 m3/rok).
Największą ilość metanu ujęto w 2005 r. w kopalniach: „Pniówek”(99,90 m3/min), „Krupiński” (67,22 m3/min) oraz„Brzeszcze-Silesia” (63,65 m3/min). W 2005 r. ujęty metan był najefektywniej wykorzystany w kopalniach: „Brzeszcze-Silesia” (99,0%), „Zofiówka”(96,4%), „Jas-Mos” (95,4%) i „Pniówek” (72,6%). Wciąż duże ilości metanu (ok. 43% ujętego metanu) kierowano w 2005 r. do atmosfery.
Wzrost emisji ujętego metanu do atmosfery przy równoczesnym dalszym obniżeniu się gospodarczego wykorzystania metanu, co miało miejsce w latach 1999÷2005, był wynikiem:
- wzrostu efektywności odmetanowania prowadzonego dla zapewnienia bezpiecznych warunków wydobywania węgla w kopalniach podziemnych,
- zwiększonego udziału odmetanowania lokalnego w ogólnym wydatku ujętego metanu,
- ograniczonego odbioru metanu z powodu likwidacji wielu instalacji ciepłowniczych i technologicznych w zlikwidowanych kopalniach.
Począwszy od 1997 r., kiedy to zainstalowano pierwszy silnik spalinowy w KWK „Krupiński”, liczba systemów energetycznych zasilanych gazem z odmetanowania kopalń systematycznie zwiększa się, a obecnie pracuje w kopalniach 11 silników spalinowych o rożnej mocy.
W ostatnich latach badania naukowe i doświadczenia praktyczne pozwoliły opracować wiele urządzeń i technologii pozwalających wykorzystywać gospodarczo w instalacjach ciepłowniczo-energetycznych metan ujęty w procesie odmetanowania kopalń węgla kamiennego. Metan ujęty w procesie odmetanowania kopalń węgla kamiennego może być wykorzystywany gospodarczo jako paliwo gazowe:
- bezpośrednio w wyniku kontrolowanego wtłaczania do sieci gazu ziemnego,
- bezpośrednio w palnikach gazowych, kotłach gazowych, silnikach gazowych, turbinach gazowych, pośrednio po wcześniejszym wzbogaceniu sprzedawany do sieci gazowniczych żących do lokalnych przedsiębiorców lub PGNiG.
Biorąc pod uwagę infrastrukturę sieci rurociągowych metan z odmetanowania w większości przypadków jest wykorzystany jako paliwo dla instalacji ciepłowniczo-energetycznych zlokalizowanych na terenie kopalń lub w ich bliskim sąsiedztwie. Sposoby zagospodarowania gazu z odmetanowania pokładów węgla w energetyce można podzielić na [51]:
- wytwarzanie ciepła na potrzeby grzewcze i technologiczne przez spalanie gazu w kotłach czy instalacjach technologicznych (np. suszarniach),
- skojarzone wytwarzanie energii elektrycznej i gorącej wody,
- skojarzone wytwarzanie energii elektrycznej i pary technologicznej,
- skojarzone wytwarzanie energii elektryczne i czynnika na potrzeby procesów suszarniczych,
- skojarzone wytwarzanie ciepła, zimna i energii elektrycznej, wytwarzanie energii elektrycznej w układach kombinowanych.
Gaz z metanem ze stacji odmetanowania może być wtłaczany do rurociągu sieci gazu ziemnego np. wysokoprężnej, którym przepływa strumień gazu ziemnego o dużym wydatku strumienia. W wyniku regulowanego mieszania strumieni gazów może nastąpić nieznaczny spadek zawartości metanu w rurociągu gazu ziemnego (rys. 2.). Technologia ta stosowana na świecie nie została jeszcze wdrożona w Polsce.
Spalanie metanu w ciepłowniach, w kotłach węglowych lub gazowych przez zainstalowanie palników gazowych przedstawiono na przykładzie rys. 3.
Rys. 3. Schemat ideowy spalania metanu w palnikach gazowych kotłów węglowych lub gazowych
Źródło: (rys. S. Nawrat)
Technologia ta jest stosowana w wielu kopalniach ze względu na możliwość relatywnie prostego i niekosztownego przystosowania kotłów węglowych. Rozwiązania takie stosuje np. Spółka Energetyczna Jastrzębie w elektrociepłowniach Moszczenica i Zofiówka. KWK „Budryk” sprzedaje gaz do Zakładu Produkcji Ciepła, który część metanu spala w palnikach gazowych w kotle WR-10.
KWK „Wesoła” i KWK „Staszic” wykorzystują ujmowany gaz metanowy do ogrzewania wody w kotłach WR-10 i WR-25. KWK „Brzeszcze” ujmowany odmetanowaniem gaz sprzedaje prawie w całości do Kombinatu Chemicznego Dwory.
Pozostałą niewielką część wykorzystuje do produkcji ciepła za pomocą kotłów wodnych WR-10 i WR-25 z palnikami gazowymi. KWK „Silesia” sprzedaje część ujmowanego gazu do rafinerii Czechowice-Dziedzice, a pozostałą część wypuszcza do atmosfery.
Ze względu na wysoką sprawność oraz stosunkowo niski poziom wymaganych nakładów inwestycyjnych większość skojarzonych układów energetyczno-cieplnych budowana jest w oparciu o tłokowe silniki spalinowe (rys. 4.) [51].
W KWK „Krupiński” zastosowano skojarzony układ energetyczny. Energia elektryczna i ciepło wytworzone podczas pracy silników gazowych wykorzystywane jest przede wszystkim w układzie elektroenergetycznym kopalni oraz sieci ciepłowniczej kopalni.
Rys. 4. Schemat ideowy wykorzystania metanu jako paliwa ędzającego gazowe silniki tłokowe
Źródło: (rys. S. Nawrat)
Kopalnia „Pniówek” eksploatuje pokłady węgla zalegające na głębokości 700÷1000 m pod powierzchnią ziemi i charakteryzujące się bardzo dużym zagrożeniem metanowym oraz wysoką temperaturą pierwotną górotworu 40÷45°C. Konieczność poprawy warunków pracy pod ziemią stanowiły podstawę decyzji o budowie centralnej klimatyzacji w KWK „Pniówek” – pierwszej tego typu inwestycji w Polsce.
Przeprowadzone obliczenia prognostyczne warunków klimatycznych w wyrobiskach górniczych KWK „Pniówek” w latach 1999÷2005 wykazały, że niezbędne jest chłodzenie powietrza w kopalni. Moc chłodnic powietrza koniecznych do zainstalowania w kopalni powinna wynosić ok. 5 MW.
W wyniku przeprowadzonych analiz układów klimatyzacji centralnej wybrano do zastosowania układ skojarzony energetyczno-chłodniczy oparty na silnikach gazowych i generatorach energii elektrycznej oraz chłodziarkach absorpcyjnych i sprężarkowych (rys. 5a i 5b).
Silniki gazowe zasilane są metanem z odmetanowania kopalni. Ciepło wytworzone w tym procesie wykorzystane jest do przemiany w chłodziarkach absorpcyjnych. Część wytworzonej przez generator energii elektrycznej służy do zasilania sprężarek śrubowych. Pozostała ilość energii elektrycznej i ciepła wykorzystana jest na potrzeby ruchowe kopalni. Instalacja centralnej klimatyzacji w kopalni „Pniówek” została uruchomiona w 2000 r.
Natomiast energia elektryczna i cieplna wytworzona w skojarzonym układzie energetycznym w KWK „Budryk” wykorzystana jest przede wszystkim w układzie elektro-energetycznym kopalni, sieci ciepłowniczej kopalni oraz zewnętrznej sieci ciepłowniczej.
Układ energetyczny z turbiną gazową spalającą metan z odmetanowania kopalni przedstawia rys. 7. Turbina gazowa jest to typ silnika spalinowego, w którym gazy powstające w wyniku reakcji chemicznych (najczęściej spalania) oddziałują na łopatki turbiny, wprawiając ją w ruch.
Rys. 7. Schemat ideowy układu energetycznego z turbiną gazową ącą metan z odmetanowania kopalni
Źródło: (rys. S. Nawrat)
W odróżnieniu od tłokowych silników spalinowych zamiana energii chemicznej na mechaniczną odbywa się tutaj bez pośrednictwa układu korbowego. Daje to większą sprawność, lecz dopiero przy bardzo dużych obrotach (ponad 30 000 obr./min) [54]. Turbiny gazowe nie zostały zastosowane do spalania metanu z odmetanowania w Polsce.
Przykładem wykorzystania zasobów metanu ze zlikwidowanej kopalniach węgla kamiennego jest rozpoczęte w 2004 r. wydobycie metanu ze zrobów zlikwidowanej kopalni węgla kamiennego „Morcinek” w Kaczycach.
Z otworu wiertniczego „Kaczyce 1/01” metan jest transportowany do Republiki Czeskiej gazociągiem o średnicy 225 mm bezpośrednio do sieci odbiorcy czeskiego OKD, DPB. W okresie 1.01.÷3.09.2004 r. ilość ujętego metanu wyniosła 1,754 mln m3 [12]. Podjęto także działania w zakresie odwiercenia otworów dla eksploatacji metanu ze zlikwidowanej kopalni węgla kamiennego Anna-Południe i kopalni Żory.
Nowe metody wykorzystania metanu
W celu stworzenia dalszych możliwości wykorzystania gospodarczego metanu z pokładów węgla została opracowana przez Akademię Górniczo-hutniczą w Krakowie i Instytut Ciężkiej Syntezy Organicznej w Kędzierzynie instalacja i technologia wydzielania metanu z mieszaniny metanowo-powietrznej uzyskiwanej w procesie odmetanowania pokładów węgla kamiennego (PSA).
Gaz z odmetanowania o stężeniu metanu ok. 50% zostaje podany procesowi oczyszczania z powietrza. W efekcie tego otrzymuje się gaz o stężeniu metanu wynoszącym ok. 96%, który to gaz ma parametry wymagane przez komunalne instalacje gazownicze i może być sprzedawany do sieci PGNiG.
Adsorpcja zmiennociśnieniowa (PSA) w przyszłości będzie stanowić ważną rolę w wzbogacaniu strumieni gazowych w metan, umożliwi to jego sprzedaż, a tym samym ograniczy negatywny wpływ na globalne zmiany klimatyczne i pozwoli na większe wykorzystanie. Badania instalacja w skali półtechnicznej zostały przeprowadzone w KWK „Pniówek” i wykazały efektywność działania.
Natomiast w KWK „Krupiński” podejmowane są działania w zakresie budowy instalacji do skraplania metanu z odmetanowania.
W związku z wprowadzeniem do stosowania silników gazowych wykorzystujących metan z odmetanowania (gaz niskometanowy) zaistniała również konieczność stabilizacji ilościowo- jakościowej gazu, wynikająca z rozwiązań konstrukcyjnych tych silników. W kopalniach zaburzenia pracy eksploatowanych silników związane z paliwem (gazem z odmetanowania) dotyczyły przede wszystkim jego jakości, w tym głownie stężenia metanu w gazie i ciśnienia gazu.
Do prawidłowej pracy silników tłokowych powinno zapewnić się:
- ciągłość dostaw odpowiedniej ilości mieszanki metanowo-powietrznej z odmetanowania kopalń,
- koncentrację metanu w mieszance metanowo-powietrznej powyżej 50%,
- brak gwałtownych skoków parametrów mieszanki gazowej dot. ciśnienia, koncentracji i ilości w rurociągu zasilającym.
Stabilizację mieszaniny metanowo-powietrznej można przeprowadzić poprzez magazynowanie metanu w zbiornikach:
- podziemnych,
- powierzchniowych,
- poprzez buforowanie z jednoczesnym wzbogacaniem mieszaniny metanowo-powietrznej.
Ocena stanu obecnego
Przedstawione informacje pozwalają na sformułowanie następującej oceny stanu obecnego zakresie utylizacji metanu z pokładów węgla polskich kopalń podziemnych:
- analiza średniorocznej metanowości bezwzględnej, wentylacyjnej i odmetanowania polskich kopalń węgla w latach 1986÷2004 wykazała, że od 2000 roku nastąpił stopniowy wzrost metanowości bezwzględnej,
- w 2006 r. odmetanowanie prowadzone było w 25 kopalniach; ujęcie metanu przez odmetanowani wzrosło, ale gospodarcze wykorzystanie tego paliwa wciąż było niepełne i ponad 40% metanu odprowadzano do atmosfery,
- w 25 kopalniach ilość metanu ujętego w 2006 r. rurociągami odmetanowania wynosiła ok. 289,5 mln m3/rok,
- niedostateczny poziom gospodarczego wykorzystania metanu z pokładów węgla ujętego odmetanowaniem wynika z:
- wykorzystywania metanu w energetyce w tym głownie cieplnej, w której wielkości potrzeb związane są porami roku, a konkretnie stanem klimatu,
- cyklu pracy urządzeń grzewczych zasilanych metanem i powiązanych z ruchem kopalni, których część jest wyłączana w dni wolne od pracy lub pracuje na niepełnych parametrach np. suszarnie węgla,
- nietworzenia w kopalniach zbiorników (magazynów) metanu umożliwiających retencję metanu z odmetanowania w okresach mniejszego czasowego zapotrzebowania na paliwo metanowe przez instalacje energetyczne,
- niewielkiej liczby urządzeń energetycznych, w których możliwe byłoby wykorzystanie metanu z odmetanowania, jako paliwa energetycznego,
- nieskorelowania procesów odmetanowania pokładów węgla z procesami energetycznymi, gdyż dotychczas odmetanowanie pokładów węgla traktowane było jako technologia zapewniająca bezpieczeństwo wydobycia węgla,
- trudności ekonomicznych kopalń węgla kamiennego w przeszłości i niedoceniania zysków z tego tytułu przez górnictwo węglowe,
- niewspierania finansowego odmetanowania pokładów węgla i gospodarczego wykorzystania metanu przez instytucje zajmujące się ochroną środowiska, np. NFOŚ, WFOŚ, - w 2006r. w polskich kopalniach węgla kamiennego znalazły zastosowanie następujące sposoby gospodarczego wykorzystania metanu [10]:
- KWK „Brzeszcze – Silesia” ujmowany odmetanowaniem gaz z rejonu Brzeszcze sprzedaje prawie w całości do Kombinatu Chemicznego Dwory, a z rejonu Silesia sprzedaje część ujmowanego gazu do Rafinerii Czechowice-Dziedzice, a pozostałą część wypuszcza do atmosfery,
- KWK „Halemba” i KWK „Bielszowice” wykorzystują gaz ujmowany odmetanowaniem częściowo w silniku spalinowym o mocy elektrycznej 543 kW i odzyskiwanego ciepła 703 kW,
- Spółka Energetyczna Jastrzębie ma największe osiągnięcia w zakresie utylizacji metanu z odmetanowania pokładów węgla i tak: metan z KWK „Krupiński” jest spalany w 2 silnikach gazowych, w wyniku czego uzyskano moc elektryczną 7,0 MW i cieplną 7,7 MW; metan z KWK „Pniówek” jest spalany 3 silniki gazowe (moc elektryczna 10,3 MW i cieplnej 11,6 MW, która jest wykorzystywana w centralnej klimatyzacji kopalni); metan z KWK „Borynia” jest spalany w 1 silniku gazowym (moc elektryczna 3,9 MW i cieplną 4,2 MW); metan z KWK „Jas – Mos” i KWK „Zofiówka” jest spalany w palnikach gazowych zabudowanych w kotłach węglowych,
- Zakład Produkcji Ciepła Żory spala metan z KWK „Budryk” w 3 silnikach spalinowych, w wyniku czego uzyskano moc elektryczną 5 MW i cieplną 5,5 MW, a także w palniku gazowym zabudowanym w kotle węglowym WR-25,
- KWK „Wesoła” spala metan w palnikach gazowych w kotłach węglowych WR-10 i WR-25,
- KWK „Staszic” sprzedaje metan hucie „Ferrum” w Katowicach.
Perspektywy wykorzystania metanu pokładów węgla
Problem utylizacji metanu z pokładów węgla kopalń podziemnych, jako paliwa gazowego niskometanowego, powinien być pilnie rozwiązany nie tylko z przyczyn negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne człowieka, ale także ze względów na dużą efektywność ekonomiczną stosowaną w gospodarce.
Literatura
- Bałys M., Buczek B., Ziętkiewicz J., Stan badań nad pozyskiwaniem metanu z gazów kopalnianych metodą adsorpcyjną, mat. Seminarium nt.: „Węgiel kamienny – własności, akumulacja, uwalnianie i pozyskiwanie gazów kopalnianych”, Kraków AGH 1994.2
- Berger J., Nawrat S., Retencyjny magazyn metanu w kopalni podziemnej, mat. Konferencji Eksploatacji Podziemnej 2003.
- Borkiewicz M., Problem szczególnego znaczenia, protokół z Kioto a metan kopalniany, Biuletyn Górniczy 9-10/2005.
- Dane firmy ZOK.
- Drzymała Z., Gniewek-Grzybczyk B., Energetyka cieplna i gazowa. Obsługa i eksploatacja urządzeń, instalacji i sieci, Kraków 2001.
- Gatnar K., Problematyka ujęcia i optymalnego zagospodarowania MPW z obszarów górniczych kopalń Jastrzębskiej Spółki Węglowej, mat. Międzynarodowej Konferencji „Wykorzystanie metanu pokładów węgla”, Katowice 1994.
- Gembalczyk J., Jaksa Z., Kowacki N., Tabaka A., Metan źródłem energii elektrycznej i ciepła na przykładzie KWK „Budryk”, mat. Konferencyjne Szkoły Eksploatacji Podziemnej 2005.
- Giampaolo T., The Gas Turbine Handbook: Principles and Practices. The Fairmont Press, Inc. Lilburn, USA 1997.
- Jaksa Z., Świątek A., Sposób wykorzystania metanu jako przykład inwestycji proekologicznej w kopalni Budrys, Wiadomości Górnicze 12/2004.
- Kalina J., Skorek J., Energetyczne wykorzystanie metanu z pokładów węgla likwidowanych kopalń, Przegląd Górniczy 7-8/2003.
- Langer A., Projekt techniczny elektrociepłowni gazowej przy KWK „Budryk”, 2002.
- Maciejewski W., Nawrat S., Stobiński J., Niektóre zagadnienia z zakresu odmetanowania kopalń. Zeszyty Naukowe AGH Gorn. Nr 126, Kraków 1986.
- Marszałek J., System bezpieczeństwa w podziemnym magazynowaniu gazu, Nowoczesne Gazownictwo 4/2004.
- Materiały udostępnione przez ZPC „Żory”.
- Olajossy A., Wzbogacony metan, Nowy Przemysł 3/2002.
- Schneider M., Utilization of Natural gas and Biogas in Gas engines – requirements and experiments, mat. I Konferencji Naukowo-Technicznej Energetyka Gazowa, Szczyrk 2000.
- Skorek J., Ocena efektywności energetycznej i ekonomicznej gazowych układów kogeneracyjnych małej mocy, Gliwice 2002.
- Skorek J., Kalina J., Możliwości wykorzystania metanu z pokładów węgla w niemieckich i polskich kopalniach, www.itc.polsl.pl/kalina/publikacje/ 18.12.2005.
- Skorek J., Kalina J., Silniki gazowe w układach kogeneracyjnych, www.itc.polsl.pl/kalina/publikacje/ 15.12.2005.
- Sprawozdanie zarządu z działalności Spółki Kopalnia Węgla Kamiennego „Budryk” w 2004 r.
- Szejk, czasopismo PGNiG 2/2005.
- Tor A., Gatnar K., Ujęcie i gospodarcze wykorzystanie metanu pokładow węgla z obszaru górniczego Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A w skojarzonych układach energetyczno-chłodniczych, Proceedings of International Conference „Geothermal Energy in Underground Mines”, Ustroń 2001.
- Utilization of special gases by Jenbacher gas engines, mat. firmy Jenbacher.
- Warmuziński K., Gosiewski K., Tańczyk M., Ja schik M., Analiza możliwości utylizacji metanu z kopalń węgla kamiennego w Polsce, Polityka Energetyczna, tom 6., 2003.