Składowiska odpadów jako źródło skażenia mikrobiologicznego

Obiekty gospodarki komunalnej są źródłem uciążliwości zapachowej oraz mikrobiologicznej, powodują także emisję hałasu oraz zanieczyszczeń chemicznych. Działają degradująco na otaczające tereny rolnicze, miejskie i rekreacyjne oraz na całe środowisko.

Składowiska doprowadzają także do skażenia otaczających je gleb, wód powierzchniowych i podziemnych, roślinności i zwierząt. Stanowią siedliska owadów, gryzoni oraz ptaków przenoszących zarazki. Mogą stwarzać poważne niebezpieczeństwo chorobotwórcze dla zdrowia ludzi, zwierząt i roślin. Dlatego też coraz trudniej znaleźć odpowiednią lokalizację składowisk oraz uniknąć licznych protestów lokalnych społeczności związanych z ich budową i eksploatacją [1, 6, 8].

Do zanieczyszczeń, które są emitowane ze składowisk odpadów komunalnych należą: gaz wysypiskowy, pyły, bioaerozole i odory. Ilość emitowanych zanieczyszczeń oraz dynamika ich wytwarzania zależą m.in. od następujących czynników:

• skład morfologiczny i wilgotność odpadów,
• rodzaj i kształt składowiska,
• warunki atmosferyczne,
• przebieg procesu składowania, segregowania i przykrywania odpadów,
• sposób rekultywacji.

Emisja zanieczyszczeń do powietrza następuje zwykle w sposób niezorganizowany i niekontrolowany [9]. Wewnątrz składowiska odpadów zachodzą procesy fizyczne, chemiczne i biologiczne.

Substancje organiczne zawarte w odpadach ulegają m.in. fermentacji metanowej. W czasie tego procesu następuje wydzielenie do otoczenia biogazu, w którego skład wchodzą: CO2 (10÷40%), CH4 (15÷60%), H2S (1%), NH3, H2, CO, C2H5.

Metan i dwutlenek węgla nie są toksyczne dla zdrowia ludzi na otwartej przestrzeni i stąd nie są objęte dopuszczalnymi stężeniami. Jednak mieszanina metanu z powietrzem (5÷15%) jest wybuchowa. Podobnie wodór powstający w początkowych fazach rozkładu materii organicznej jest gazem łatwopalnym.

Z powietrzem tworzy mieszaniny wybuchowe przy wartości 4,1÷75%. Na szczęście będąc gazem bardzo lekkim, rozchodzi się pionowo i bardzo szybko. Natomiast amoniak i siarkowodór działają toksycznie na układ oddechowy człowieka [9, 10, 11].

Dopuszczalne stężenia niektórych gazów w powietrzu określone są w rozporządzeniu w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu [12]. Substancje powodujące przykre zapachy są obecne zarówno w samych odpadach jako składniki (np. większość chlorowęglowodorów) lub mogą wtórnie powstawać w wyniku procesu rozkładu (np. organiczne związki siarki).

Pomimo tego, że siarkowodór uważany jest za przyczynę nieprzyjemnego zapachu płynącego z wysypiska, to w rzeczywistości rzadko ma w nim główny udział. Zapach ten powodowany jest przede wszystkim przez merkaptany i lotne związki organiczne. Analiza danych z różnych wysypisk świadczy o obecności ponad 100 związków mających nieprzyjemny zapach.

Należy pamiętać także, że migrujący biogaz stwarza niebezpieczeństwo uduszenia ludzi i zwierząt w miejscach gromadzenia się gazu [11, 13]. Produkcja gazu wysypiskowego trwa przez wiele lat, nawet po rekultywacji wysypiska i wywiera ona bezpośrednie zagrożenie na środowisko.

Ze względu na wieloletnie powstawanie gazu wysypiskowego konieczne jest instalowanie kominów wentylacyjnych, które z jednej strony zapobiegają samozapaleniu się wysypiska, ale z drugiej przyczyniają się do emisji szkodliwych gazów i odorów do atmosfery. Gaz może być wypuszczany bezpośrednio do atmosfery lub jest zbierany i wykorzystywany energetycznie.

Ekstrakcja gazu wysypiskowego połączona ze spalaniem lub jego wykorzystywanie jako źródło energii rozwiązuje problemy zapachowe. Ilość i skład odorów wydzielanych z terenów wysypisk związane są z eksploatacją oraz strukturą ich powierzchni.

Podczas składowania odpadów bardzo ważne jest ich zagęszczanie oraz skuteczne i szybkie przykrywanie powierzchni warstwą materiału obojętnego. Warstwa ta, pełniąc funkcje izolacji odpadów od atmosfery, w dużym stopniu hamuje uciążliwą emisję odorów, skracając zasięg uciążliwości zapachowej z 500 m nawet do 50÷100 m [9].

Podczas eksploatacji składowiska następuje duża emisja pyłów, natomiast po zamknięciu i rekultywacji kwatery ustępuje ona prawie całkowicie. Przyczyną pylenia są zwykle czynności technologiczne związane ze składowaniem i zagęszczaniem odpadów, odbywające się na całej powierzchni składowiska. Emitowane ze składowiska pyły mogą być nośnikiem licznych zanieczyszczeń mikrobiologicznych.

Znaczną część odpadów komunalnych stanowią substancje organiczne, które podczas procesu składowania poddawane są przemianom chemicznym i biochemicznym. Tereny składowisk odpadów komunalnych charakteryzują się zatem wysokim stężeniem bioaerozoli, których środowiskiem rozwoju są składowane odpady organiczne [9, 10, 15].

Mikroorganizmy występujące w postaci bioaerozolu, tworzą układy dwu- lub trójfazowe. Składają się z gazowej fazy rozpraszającej oraz stałej lub ciekłej fazy rozproszonej.

W skład bioaerozolu wchodzą zarówno organizmy żywe, jak i fragmenty żywych organizmów. Wśród wielu czynników szkodliwych spotykanych w bioaerozolach na szczególną uwagę zasługują patogenne drobnoustroje, które występują w postaci przetrwalników, zarodników, konidii, fragmentów grzybni, form wegetatywnych bakterii i wirusów [1, 7, 16].

Wśród bakterii wykrywanych w powietrzu atmosferycznym w obiektach komunalnych dominują rodzaje: Seratia, Staphylococcus, Streptococcus, Enterobacter, Salmonella, Legionella, Alcaligenes, Flavobacterium i Cytophaga. Natomiast wśród grzybów występują: Aspergillus, Penicillium, Fusarium, Mucor, Alternaria, Geotrichum, Stachybotrys [20, 32].

Drobnoustroje występujące w powietrzu najczęściej osadzone są na cząstkach kurzu i różnych stałych zanieczyszczeniach. Stąd wszystkie czynniki wzmagające zapylenie, takie jak: wiatr, brak pokrywy roślinnej, transport samochodowy itp. powodują równocześnie wzrost ich ilości w otoczeniu.

Na emisję bioaerozoli z obiektów komunalnych do powietrza przyczyniają się:

• warunki mikroklimatyczne (temperatura, prędkość wiatru, wilgotność względna, promieniowanie słoneczne, opady atmosferyczne, pora roku),
• wielkość i wysokość źródła emisji,
• warunki technologiczne (ilość i skład nieczystości),
• odległość od źródła,
• koncentracja mikroorganizmów.

Emitowany i przenoszony bioaerozol ze składowisk odpadów komunalnych gromadzi się na powierzchni gleb, wód, roślin, a także wraz z wodą może migrować do głębszych warstw gleby. Ponadto zawieszony w powietrzu atmosferycznym nawet przez długi okres czasu nie traci niebezpiecznych właściwości [1].

Cząstki bioaerozolu występują na ogół w przedziale 0,02÷200 μm. Najmniejszymi biocząstkami o wielkości 0,02÷0,3 μm są wirusy. Większe średnice osiągają bakterie i zarodniki grzybów (0,5÷50 μm), natomiast nasiona, pyłki kwiatowe i inne cząstki biologiczne osiągają wielkość od 10 μm do nawet kilkuset mikrometrów.

Część bioaerozolu o wielkości 10÷100 μm po dostaniu się do powietrza opada prawie natychmiast na powierzchnię ziemi w pobliżu źródeł emisji, a część zamiera pod wpływem niekorzystnych czynników fizycznych. Pozostałe cząstki o wielkości 0,5÷10 μm przenoszone są biernie z wiatrem, nawet na bardzo duże odległości [6, 17, 18].

Do najbardziej przystosowanych do przenoszenia przez wiatr form mikroorganizmów należy zaliczyć ziarniaki (ze względu na stosunkowo małą powierzchnię komórki), a największe szanse na długie przeżycie mają bakterie wytwarzające barwniki i śluzy, które są dodatkowym czynnikiem ochronnym dla bakterii.

Z danych literaturowych wynika, że najbardziej zanieczyszczone powietrze mogące negatywnie oddziaływać na zdrowie człowieka, znajduje się w części eksploatowanej składowiska. W tym wypadku bardzo ważnym czynnikiem jest odległość od aktualnie czynnego sektora składowania odpadów.

Stężenie mikroorganizmów w powietrzu znajdującym się bezpośrednio przy sektorach, na których prowadzi się prace związane z eksploatacją, jest często wielokrotnie przekroczone [19]. Mikrobiologiczne zanieczyszczenie powietrza maleje w miarę zwiększania odległości od źródła emisji, aż do momentu osiągnięcia stężenia zbliżonego do tła (punktu kontrolnego) [6].

Niebezpieczeństwo dla ekosystemu stanowią również wody odciekowe, które mogą wpływać na otoczenie poprzez:

• migrację zanieczyszczeń z odcieków przez ewentualne nieszczelności,
• infiltrację oraz spływy powierzchniowe wód opadowych [14].

Skład i ilość odcieków jest bardzo zróżnicowany i zależy od wieku składowiska, stopnia zagęszczenia odpadów, czy ilości wody infiltrującej do warstwy odpadów. W odciekach znajdują się liczne substancje organiczne i mineralne rozpuszczone wymywane z odpadów przez wody opadowe i wody służące do zraszania wysypiska.

Bardzo wysokie stężenia zanieczyszczeń w odciekach powodują, iż niedopuszczalne jest bezpośrednie odprowadzanie ich do jakiegokolwiek naturalnego odbiornika [11]. Odcieki charakteryzują się właściwościami redukcyjnymi i znacznie podwyższonymi parametrami biologicznego i chemicznego zapotrzebowania na tlen (BZT5 i ChZT), wysokimi stężeniami substancji rozpuszczonych, chlorków, siarczanów i związków azotu amonowego. Zagrożenia związane z odciekami i emisją gazu wysypiskowego mogą zostać zminimalizowane przez odpowiedni system rozwiązań technicznych i technologicznych [14].

Składowiska odpadów jako środowisko pracy

Pracownicy składowisk odpadów komunalnych i przemysłowych stanowią jedną z najbardziej narażonych grup pracowniczych na występowanie objawów chorobowych, gdyż obiekty te zaczęły być postrzegane jako źródło mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Ze względu na zdrowie ludzkie należy zwracać uwagę pracownikom tych obiektów na przestrzeganie podstawowych zasad bezpiecznej pracy [21, 22].

W ostatnich latach, zarówno w ustawodawstwie polskim, jak i Unii Europejskiej pojawiło się kilka rozporządzeń i dyrektyw zwracających uwagę na czynniki biologiczne, które emitowane z obiektów komunalnych mogą bezpośrednio zagrażać zdrowiu pracowników na różnych stanowiskach pracy (m.in. rozporządzenia ministra środowiska [23], rozporządzenie ministra zdrowia [24], dyrektywa 2000/54/WE [25]).

Dyrektywa 2000/54/WE określająca obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony pracowników przed narażeniem na czynniki biologiczne zawiera klasyfikację czynników biologicznych, które stanowią zagrożenie w miejscu pracy oraz opisuje środki bezpieczeństwa i strefy bezpieczeństwa w miejscach pracy, gdzie występuje narażenie na czynniki szczególnie niebezpieczne [25, 26, 27].

Oznaczanie stopnia mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza wyrażonego zawartością jednostek tworzących kolonie (JTK), czyli CFU (ang. colony forming units) w 1 m3 powietrza, jest najlepszą znaną i najczęściej stosowaną metodą liczbową określającą narażenie na szkodliwe czynniki biologiczne. Dlatego też większość wartości norm określa się za pomocą tej właśnie jednostki [28].

Obecnie nie ma na świecie jednolitych uregulowań prawnych, które podawałyby wartości dopuszczalne stężeń mikroorganizmów na stanowiskach pracy. Od wielu lat krajowe komitety specjalistów, niezależne grupy naukowców i indywidualni badacze proponują zakresy wartości dopuszczalnych stężeń szkodliwych czynników biologicznych w pomieszczeniach zamkniętych [27, 28]. Jednak problem dotyczy również powietrza zewnętrznego, które nie tylko negatywnie wpływa na samych pracowników danego obiektu komunalnego, ale również jest szkodliwe dla organizmów żywych (ludzie, rośliny, zwierzęta) zamieszkujących sąsiadujące tereny.

Praca w zakładach składowania odpadów komunalnych naraża pracowników na działanie niebezpiecznych mikroorganizmów, które nie są widoczne gołym okiem, a z których rzeczywistych zagrożeń wielu pracowników nie zdaje sobie sprawy [27, 29, 30].

Szkodliwe czynniki biologiczne, pod względem rodzaju działania chorobotwórczego na organizm człowieka, można podzielić na następujące grupy:

• czynniki wywołujące choroby zakaźne i inwazyjne (np. wirusy, bakterie, grzyby),
• alergeny biologiczne (np. cząstki roślinne i zwierzęce),
• toksyny biologiczne (np. endotoksyna bakteryjna, mykotoksyny),
• czynniki rakotwórcze (alfatoksyny – toksyny o właściwościach rakotwórczych, wytwarzane głównie przez grzyby Aspergillus flavus i Aspergillus parasiticus),
• biologiczne wektory, czyli stawonogi przenoszące zarazki chorób transmisyjnych (np. kleszcze, komary) [25, 26, 27, 31].

Niebezpieczeństwo występowania bakterii

w powietrzu atmosferycznym nad składowiskami odpadów związane jest z produkowaniem przez te mikroorganizmy egzotoksyn (głównie przez bakterie Gram-dodatnie) oraz endotoksyn (głównie przez bakterie Gram-ujemne). Egzotoksyny są białkami i organizm jest w stanie wytworzyć przeciwciała (antytoksyny). Natomiast endotoksyny są już związkami o bardziej skomplikowanej budowie chemicznej. Powodują uruchomienie wielu wewnętrznych mechanizmów obronnych zakażonego ustroju.

W przypadku nadmiaru toksyn mechanizmy te prowadzą do tzw. wstrząsu septycznego i śmierci. Wywołują one także produkcję skierowanych przeciwko sobie swoistych przeciwciał. Na szczególną uwagę zasługują również grzyby, zwłaszcza strzępkowe. Uważane są one za główny czynnik wielu schorzeń alergicznych.

Wdychanie fragmentów strzępek grzybów może powodować rozregulowanie mechanizmów immunologicznych wraz z potencjalnym oddziaływaniem neurologicznym. Ponadto grzyby mikroskopowe wytwarzają bardzo toksyczne substancje określane jako mykotoksyny. Mogą one oddziaływać mutagennie, teratogennie, kancerogennie, neurotoksycznie oraz nefrotoksycznie; mogą także powodować obniżenie krzepliwości krwi i spadek odporności, złe funkcjonowanie przewodu pokarmowego oraz złe samopoczucie.

W bioaerozolach powietrza wokół składowisk komunalnych można wykryć liczne wirusy (np. ospy, grypy, wywołujące infekcje oczu i skóry), a także pierwotniaki i fragmenty ścian komórkowych powodujące alergie [15, 32]. Mikrobiologiczne zanieczyszczenia powietrza promieniowcami, bakteriami psychrofilnymi, bakteriami z gatunku Pseudomonas fluorescens, gronkowcami oraz grzybami odnotowuje się zwłaszcza w strefie czynnej, poddanej eksploatacji składowiska.

Składowiska odpadów jako emitory drobnoustrojów do powietrza atmosferycznego przyczyniają się do występowania chorobotwórczych objawów przewodu pokarmowego. Przyczyną tych schorzeń są najczęściej enterotoksyny bakterii Gram-ujemnych [6, 15].

Dotychczas większość badań, mających określić wpływ składowisk odpadów komunalnych na środowisko, koncentrowała się głównie na emisji związków chemicznych oraz odorów. Natomiast było niewiele badań w zakresie mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w sąsiedztwie tych obiektów. Od pewnego czasu podjęto jednak badania mikrobiologiczne na terenie całego kraju dla zapewnienia ochrony zdrowia personelu i środowiska znajdującego się wokół tych budowli [6, 15, 20].

Aby ocenić wpływ składowisk odpadów komunalnych na otoczenie i pracowników, należy określić ilość emitowanych mikroorganizmów do atmosfery w sektorach czynnych i zasięg ich przenoszenia przy oddalaniu się od obiektu.

Oceniając wpływ składowisk, należy również uwzględnić wielkość obiektu, stosowane technologie i sposób eksploatacji. Ilość, stopień i czas rozkładu substancji organicznych zawartych w składowanych odpadach oraz technologia i warunki eksploatacyjne składowania odpadów mają duży, a często decydujący wpływ na stopień mikrobiologicznego stężenia zanieczyszczeń [6].

Wyniki badań różnych autorów wskazują na dużą zmienność poziomu i zasięgu mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza wokół składowisk. Na ilość i sposób przemieszczania się drobnoustrojów w otoczeniu składowisk mają wpływ warunki meteorologiczne oraz bariery naturalne lub sztuczne, które mogą skutecznie ograniczać rozprzestrzenianie się mikroorganizmów. Niezmiernie ważne jest zatem wyznaczanie strefy ochronnej, której wielkość wynika z zagrożenia sanitarnego ocenionego na podstawie przeprowadzonych szczegółowo badań [16, 33].

Na podstawie wieloletnich badań stwierdzano, że stały monitoring terenu składowiska odpadów oraz obszarów przyległych jest konieczny. Najwyższy stopień mikrobiologicznego zanieczyszczenia powietrza obserwowano zwykle w strefie czynnej składowisk, przy wjeździe, zbiorniku na odcieki czy kompostowni. Stężenie mikroorganizmów maleje i wskazuje znacznie niższe wartości już w odległości powyżej 300 m od terenu składowiska.

Stosowanie prawidłowych i bezpiecznych technik składowania odpadów, segregacja odpadów oraz odpowiednie wyposażenie składowisk w specjalistyczny sprzęt jest podstawowym elementem zmniejszenia ich negatywnego oddziaływania na zdrowie ludzi i stan środowiska przyrodniczego [16, 34, 35, 36].

Badania mikrobiologiczne powietrza atmosferycznego zostały przeprowadzone przez Instytut Inżynierii Środowiska Politechniki Poznańskiej na dwóch składowiskach odpadów komunalnych, w Swarzędzu oraz w Pobiedziskach. Oba obiekty znajdują się w województwie wielkopolskim, w odległości kilku i kilkunastu kilometrów od Poznania. Wyniki tych badań zostaną przedstawione w kolejnym artykule.

Literatura

1. Barabasz W., Barabasz J., Albińska D., Smyk E., Obiekty komunalne jako źródła bioaerozolu i mikroorganizmów szkodliwych dla zdrowia, mat. XI Konferencji Naukowo-Technicznej pt. „Gospodarka Odpadami Komunalnymi”, 2005.
2. Kalisz L., Sałbut J., Kaźmierczuk M., Ocena oddziaływania obiektów komunalnych na mikrobiologiczną jakość powietrza oraz rozprzestrzenianie się odorów, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 9/1996.
3. Kulig A., Oddziaływanie obiektów komunalnych na środowisko i ich oceny, Problemy Ocen Środowiskowych 1/1999.
4. Kulig A., Skalmowski A., Żurowski R., Procedura oceny efektów rekultywacji biologicznej terenów zdegradowanych, Problemy Ocen Środowiskowych 2/2002.
5. Michałkiewicz M., Zagrożenia mikrobiologiczne środowiska ze strony oczyszczalni ścieków, mat. VI Konferencji Naukowo-Technicznej pt. „Woda – człowiek – środowisko”, Licheń 2007.
6. Kulig A., Ossowska-Cypryk K., Problematyka badań mikrobiologicznych w ocenach oddziaływania na środowisko obiektów komunalnych – zagadnienia metodyczne, Problemy Ocen Środowiskowych 1/1999.
7. Michałkiewicz M., Fiszer M., Biologia sanitarna. Ćwiczenia laboratoryjne, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2003.
8. Czurejno M., Odorymetryczne oddziaływanie składowisk odpadów komunalnych, Problemy Ocen Środowiskowych 2/2005.
9. Roszak Z.T., Wilusz W., Monitoring oddziaływania składowisk odpadów komunalnych na środowisko w świetle projektowanych zmian przepisów ochrony środowiska, Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów 6/2001.
10. Dutkiewicz J., Jabłoński L., Biologiczne szkodliwości zawodowe, PZWL, Warszawa 1989.
11. Żygadło M., Strategia gospodarki odpadami komunalnymi. Praca zbiorowa, Poznań 2001.
12. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie wartości odniesienia dla niektórych substancji w powietrzu (DzU Nr 1 z 2003 r., poz. 12).
13. Magdziarek M., Gołębiewski R., Przegląd ekologiczny składowiska komunalnego odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. Miejscowość: Rabowice. Gmina: Swarzędz. Zespół Projektowo-Usługowy Domus, Poznań 2002.
14. Ejdys J., Poskrobko B., Metodyka sporządzania założeń techniczno-ekonomicznych składowiska odpadów, V Jubileuszowe Międzynarodowe Forum Gospodarki Odpadami pt. „Techniczne, ekonomiczne i organizacyjne aspekty gospodarki odpadami”. Gniezno-Poznań 2003.
15. Łebkowska M., Zanieczyszczenia mikrobiologiczne w powietrzu obiektów komunalnych i przemysłowych, Inżynieria i Ochrona Środowiska 4/2001.
16. Butarewicz A., Kowaluk-Krupa A., Mikrobiologiczne zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego na terenie i wokół składowiska odpadów komunalnych w Augustowie, Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów 5/2004.
17. American Conference of Governmental Industrial Hygienists, Guidelines for the assessment of bioaerosols ih the indoor environment, Cincinnati, USA 1989.
18. Nevalainen A., Willeke K., Liebhaber F., Pastuszka J., Burge H., Henningson E., Bioaerosol sampling, [in] Aerosol Measurement:Principles, Techniques and Applications (K. Willeke, P. Baron eds.), Van Nostrand Reinhold, New York 1993.
19. Tomaszewski W., Burak S., Prognoza oddziaływania na środowisko planu gospodarki odpadami województwa kujawsko-pomorskiego, Toruński Klub Technika NOT 2003.
20. Frączek K., Marcinowska K., Barabasz W., Grzyb J., Występowanie bakterii w powietrzu atmosferycznym w strefie oddziaływania składowisk odpadów komunalnych w Ujkowie Starym, Krakowie i Tarnowie, mat. XXXVIII Międzynarodowego Sympozjum Mikrobiologicznego, Rogów k/Łodzi 2003.
21. Gonzalez C.A., Kogevinas M., Gadea E., Huici A., Bosch A., Papke O., Biomonitoring study of people living near or working at a municipal solid-waste incinerator before and after two years of operation, Arch. Environ. Health, 55/2000.
22. Kuratowska A., Rezerwuary chorobotwórczych czynników biologicznych w aerosferze, hydrosferze i litosferze, Ekologia – jej związki z różnymi dziedzinami wiedzy, PWN, Warszawa-Łódź 1997.
23. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie listy organizmów patogennych oraz ich klasyfikacji, a także środków niezbędnych dla poszczególnych stopni hermetyczności (DzU Nr 212, poz. 1798).
24. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (DzU Nr 81, poz. 716).
25. Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 września 2000 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy (7. dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16. ust. 1. dyrektywy 89/391/EWG).
26. Dutkiewicz J., Dyrektywa 2000/54 WE a strategia wykonywania pomiarów czynników biologicznych zakładach pracy, Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 3/ 2004.
27. Gołofit-Szynczak M., Skowroń J., Zagrożenia mikrobiologiczne w pomieszczeniach biurowych. Bezpieczeństwo Pracy 3/2005.
28. Górny R.L., Biologiczne czynniki szkodliwe; normy, zalecenia i propozycje wartości dopuszczalnych, Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 3/2004.
29. Krzysztofik B., Ossowska-Cypryk K., Ćwiczenia laboratoryjne z mikrobiologii powietrza, Politechnika Warszawska, Warszawa 1997.
30. Informacja Prasowa nt. Substancji Niebezpiecznych, Europejski Tydzień Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy 2003. Substancje niebezpieczne: ostrożnie!
31. Skowroń J., Gołofit-Szymczak M., Zanieczyszczenia mikrobiologiczne powietrza w środowisku pracy – źródła, rodzaje i oznaczanie, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 1/2004.
32. Fit M., Wojewódka D., Ryzyko zawodowe w środowisku pracy, Ekologia 2/2005.
33. Barabasz W., Albińska D., Frączek K., Grzyb J., Barabasz J., Kosińska B., Mikrobiologiczne i zdrowotne zagrożenia ludzi wokół składowisk odpadów i oczyszczalni ścieków, mat. IX Konferencji Naukowo-Technicznej pt. „Gospodarka Odpadami Komunalnymi”, Kołobrzeg – Kopenhaga – Oslo 2003.
34. Instytut Badań i Ekspertyz Naukowych, Powiatowy plan gospodarki odpadami dla powiatu gorzowskiego na lata 2004–2007 z perspektywą na lata 2008–2011, Gorzów Wlkp. 2003.
35. Marcinkowska K., Frączek K., Barabasz W., Grzyb J., Występowanie promieniowców w powietrzu atmosferycznym w strefie oddziaływania składowisk odpadów komunalnych o różnym okresie eksploatacji, mat. XXXVIII Międzynarodowego Sympozjum Mikrobiologicznego, Rogów k/Łodzi 2003.
36. Mroczek-Lep I., Garbulewski K., Wybór lokalizacji składowisk odpadów za pomocą technik GIS, mat. V Jubileuszowego Międzynarodowego Forum Gospodarki Odpadami pt. „Techniczne, ekonomiczne i organizacyjne aspekty gospodarki odpadami”, Gniezno-Poznań 2003.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!