Projektowanie systemów zrównoważonego gospodarowania wodami opadowymi

Większa ilość powierzchni uszczelnionych, związana z postępującym procesem urbanizacji, zwiększa częstotliwość występowania zjawisk ekstremalnych (dłuższe okresy bezopadowe przerywane gwałtownymi i nawalnymi opadami). Towarzyszy mu często niewystarczająca przepustowość systemów kanalizacyjnych mających przejąć rosnącą ilość spływów powierzchniowych – wymusza to zmianę podejścia do zarządzania zasobami wodnymi w miastach.

Obecnie coraz częściej zagospodarowanie wód opadowych na terenach miejskich jest prowadzone w oparciu o urządzenia wspomagające pracę systemów tradycyjnej sieci kanalizacyjnej [1–3, 5, 6]. Urządzenia tego typu noszą nazwę zrównoważonych systemów odwadniających. Są to rozwiązania wykorzystujące lokalną infiltrację lub retencję na terenie zlewni do zagospodarowania wód opadowych.

Jak pokazuje praktyka, pomimo rosnącej w ostatnich latach liczby zrównoważonych inwestycji potrzeby działań w tym kierunku są o wiele większe. Jedną z barier w budowaniu systemów tego typu na większą skalę jest niedostatek informacji w zakresie zasad dotyczących zarządzania wodami opadowymi zapisanych w polskim prawie oraz czynności administracyjnych niezbędnych do realizacji przedsięwzięcia tego rodzaju.

Opisane w artykule zagadnienia dotyczące w szczególności uwarunkowań prawnych i administracyjnych zrównoważonego gospodarowania wodami opadowymi poparte są doświadczeniem autorek zdobytym w czasie realizacji projektu budowlanego i wykonawczego przebudowy fragmentu istniejącej kanalizacji deszczowej na potrzeby zrównoważonego systemu odprowadzającego wody opadowe.

Uregulowania prawne

Podstawą prawną dla realizacji zrównoważonej gospodarki wodami opadowymi jest ustawa Prawo wodne [7] oraz Prawo ochrony środowiska [8]. W myśl zapisów zawartych w tych dokumentach ochrona wód polega na zapewnieniu jak najlepszej ich jakości, w tym utrzymaniu jakości wody na poziomie zapewniającym ochronę równowagi biologicznej.

Zgodnie z definicją wód opadowych, którą można znaleźć w obu aktach prawnych, wody te stają się ściekami dopiero wtedy, kiedy zostaną ujęte w systemy kanalizacyjne, a wody opadowe z powierzchni niezanieczyszczonych, np. z wewnętrznych ciągów komunikacyjnych czy z dachów, mogą być odprowadzane do gruntu i wód powierzchniowych bez oczyszczania, pod warunkiem uzyskania pozwolenia wodnoprawnego na wykonywanie urządzeń wodnych służących do ich wprowadzania do odbiornika.

Kwestię odprowadzania wód opadowych z terenów budowlanych reguluje rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [9], które stanowi, że działka budowlana, na której sytuowane są budynki, powinna być wyposażona w kanalizację umożliwiającą odprowadzenie wód opadowych do sieci kanalizacji deszczowej lub ogólnospławnej. W razie braku możliwości podłączenia do sieci kanalizacyjnej dopuszcza się odprowadzenie wód opadowych na własny teren nieutwardzony, do dołów chłonnych lub zbiorników retencyjnych.

Rozporządzenie w sprawie warunków technicznych [9] zabrania właścicielowi posesji zmiany stanu wody na gruncie, a zwłaszcza kierunku odpływu znajdującej się na jego gruncie wody opadowej ze szkodą dla gruntów sąsiednich. Z kolei Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i odprowadzaniu ścieków [10] zabrania wprowadzania ścieków opadowych do kanalizacji sanitarnej. Natomiast ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [11] nakazuje uwzględnienie wymagań ochrony środowiska związanych z gospodarowaniem wód w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym poprzez odpowiednie zapisy w planach i projektach realizacyjnych.

Jednym z narzędzi służących do ograniczania powierzchni uszczelnionych w miastach jest egzekwowanie intensywności wykorzystania terenu i wielkości powierzchni biologicznie czynnej.

Pod pojęciem terenu biologicznie czynnego rozumie się teren z nawierzchnią ziemną urządzoną w sposób zapewniający naturalną wegetację, a także 50% powierzchni tarasów i stropodachów z taką nawierzchnią, nie mniej jednak niż 10 m², oraz wodę powierzchniową na tym terenie [9].

Zapis ten może być bodźcem do stosowania zielonych dachów i powierzchni przepuszczalnych, a także zbiorników retencyjnych. Możliwość ta jest coraz częściej wykorzystywana przez inwestorów, dla których każdy metr kwadratowy terenu przeznaczony pod zabudowę oznacza zwiększenie zysku z inwestycji.

Wzrost zainteresowania realizacją zrównoważonych systemów do zagospodarowania wód opadowych wynika poniekąd z wprowadzenia w wielu miastach opłat za wody opadowe i roztopowe odprowadzane z zanieczyszczonej powierzchni o trwałej nawierzchni do systemu kanalizacyjnego.

Kwestie te regulowane są ustawą o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i odprowadzeniu ścieków [10] oraz rozporządzeniem w sprawie taryf za zbiorowe zaopatrzenie w wodę i odprowadzanie ścieków [12]. Wielu inwestorów, chcąc uniknąć tego typu opłat lub w pewnym stopniu je ograniczyć, decyduje się na rozłączanie spływów wód opadowych, np. z powierzchni dachów od systemów kanalizacyjnych, i zagospodarowanie ich na miejscu opadu.

Pewnego rodzaju zachętą, głównie dla inwestorów prywatnych realizujących inwestycje zrównoważone na mniejszą skalę, są zapisy ustawy Prawo budowlane [13]. Znosi ona obowiązek ubiegania się o pozwolenie na budowę na wykonanie oczek wodnych o powierzchni do 30 m², do których mogą być kierowane np. wody opadowe spływające z dachów.

Wymagania jakościowe wód opadowych odprowadzanych do wód lub do gruntu reguluje rozporządzenie Ministra Środowiska [14]. Stanowi ono w § 19.1, że wody opadowe i roztopowe ujęte w szczelne, otwarte lub zamknięte systemy kanalizacyjne pochodzące z zanieczyszczonej powierzchni szczelnej, terenów przemysłowych, składowych, baz transportowych, portów, lotnisk, miast, budowli kolejowych, dróg zaliczonych do kategorii dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych klasy G, a także parkingów o powierzchni powyżej 0,1 ha, w ilości, jaka powstaje z opadów o natężeniu 77 l/s na 1 ha, nie powinny zawierać substancji zanieczyszczonych w ilości przekraczającwj 100 mg/l zawiesin ogólnych oraz 15 mg/l węglowodorów ropopochodnych. Jeśli występują opady o natężeniu większym niż 77 l/s na ha, rozporządzenie to znosi potrzebę ich oczyszczania oraz dopuszcza odprowadzanie do odbiorników (§ 19.2).

Polskie prawo nie reguluje jednak w sposób kompleksowy kwestii zrównoważonego zagospodarowania wód opadowych [4]. Brakuje w nim definicji systemu jako całości, jak i definicji poszczególnych elementów składowych systemu [3]. Jest to kwestia o tyle istotna, że zagadnienia prawne mają bezpośredni wpływ na podejście zarówno projektantów, inwestorów, jak i eksploatatorów do budowy systemów zagospodarowujących wody opadowe na terenie działki.

Procedury administracyjne

Większość inwestycji z udziałem systemów zrównoważonego zagospodarowania wód opadowych na etapie uzgadniania dokumentacji projektowej wymaga uzyskania decyzji administracyjnej w postaci pozwolenia wodnoprawnego. Są wśród nich jednak takie, dla których ścieżka uzgodnień administracyjnych jest prostsza – nie wymagają one pozwolenia wodnoprawnego, pozwolenia na budowę i mogą być przeprowadzone w trybie zgłoszenia.

Należy przypomnieć, że systemy zagospodarowania wód opadowych dzielą się na dwa główne typy: powierzchniowe i podziemne. Na systemy powierzchniowe składają się różne formy ukształtowania terenu rozprowadzające wodę, takie jak niecki, muldy, rynsztoki, rowy.

Często są one połączone ze zbiornikami retencyjnymi o nieprzepuszczalnym dnie, magazynującymi nadmiar wody opadowej, lub ogrodami deszczowymi (zagłębieniami w gruncie w formie niecki o głębokości 10–20 cm, porośniętymi roślinnością przystosowaną do warunków okresowego zalewania wodą) umożliwiającymi oczyszczanie, magazynowanie i stopniową infiltrację wody do gruntu.

Na systemy podziemne składają się m.in. skrzynki retencyjno-infiltracyjne, studnie infiltracyjne oraz tunele (komory) retencyjno-infiltracyjne. Urządzenia te projektowane są ze studniami osadnikowymi pełniącymi funkcję urządzeń podczyszczających.

Zagospodarowanie wód opadowych w systemach powierzchniowych na terenie działki nie wymaga pozwolenia na budowę, jedynie zgłoszenia, pod warunkiem że obiekty do magazynowania nadmiaru wód (np. zbiorniki retencyjne) będą miały powierzchnię mniejszą niż 30 m². Regulują tę kwestię zapisy cytowanej już wcześniej ustawy Prawo budowlane [13] w art. 29 pkt 15. Natomiast art. 30 tej ustawy informuje o konieczności ich zgłoszenia.

Kolejną istotną kwestią jest przyjęcie definicji urządzeń składających się na systemy zrównoważonego gospodarowania wodą opadową (skrzynek, tuneli retencyjno-rozsączających itp.).

Wielu praktyków uważa, że urządzenia składające się na systemy zrównoważonego gospodarowania wodą opadową należy traktować jako urządzenia budowlane, a nie wodne. Klasyfikowanie ich jako urządzeń wodnych i podporządkowywanie zapisom ustawy Prawo wodne [7] może okazać się nadinterpretacją.

Systemy podziemne jako urządzenia budowlane podlegają ustawie Prawo budowlane, tj. regulacjom zawartym w art. 3.9 [13]. Według tej ustawy urządzenia budowlane to urządzenia techniczne związane z obiektem budowlanym zapewniające możliwość użytkowania obiektu zgodnie z jego przeznaczeniem, jak przyłącza i urządzenia instalacyjne, w tym służące oczyszczaniu lub gromadzeniu ścieków.

Zgodnie z cytowanymi wcześniej przepisami polskiego prawa wody opadowe ujęte w systemy kanalizacyjne są zaliczane do ścieków. W podziemnych systemach zrównoważonego gospodarowania wodą opadową następuje ich gromadzenie i oczyszczanie.

Urządzenia te można więc traktować jako indywidualne przydomowe oczyszczalnie ścieków, które, jeśli nie przekraczają wydajności 7,5 m³ na dobę, nie będą podlegać procedurze pozwolenia na budowę, a tylko zgłoszeniu do właściwego organu administracji architektoniczno-budowlanej – Prawo budowlane art. 29 pkt 1.3 [13] i zgodnie z art. 152 ustawy Prawo ochrony środowiska [18] wymagają jedynie zgłoszenia eksploatacji do właściwego organu.

Kolejną kwestią jest samo odprowadzenie wód opadowych do gruntu, czyli jednego z odbiorników. W większości przypadków wymaga ono pozwolenia wodnoprawnego (pozwoleniem takim objęty jest w tym przypadku sam sposób odprowadzenia wód opadowych do gruntu).

Odprowadzenie wód do gruntu regulują dwa dokumenty: rozporządzenie w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia [15], oraz art. 122 ustawy Prawo wodne. Za instalacje niewymagające pozwolenia wodnoprawnego uznaje się oczyszczalnie ścieków o przepustowości do 5 m³ na dobę, wykorzystywane na potrzeby własnego gospodarstwa domowego lub rolnego w ramach zwykłego korzystania z wód – tabela B rozporządzenia w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia [15].

Zwykłe korzystanie z wód polega na zaspokojeniu potrzeb własnego gospodarstwa domowego oraz gospodarstwa rolnego. Zwykłym korzystaniem z wód jest także rolnicze wykorzystanie ścieków lub wprowadzanie do wód albo do ziemi oczyszczonych ścieków, jeżeli ich łączna ilość jest nie większa niż 5 m³ na dobę – art. 36 pkt 3.4 ustawy Prawo wodne [7].

Podsumowując powyższą interpretację przepisów prawnych, jeśli stosowane systemy zrównoważonego zagospodarowania wód opadowych nie wprowadzają do ziemi oczyszczonych ścieków (wód deszczowych ujętych w systemy kanalizacji) w liczbie większej niż 5 m³ na dobę, nie wymagają pozwolenia wodnoprawnego i pozwolenia na budowę.

Studium przypadku

Przedstawiona analiza przepisów prawnych została przez autorki artykułu wykorzystana na etapie opracowywania i uzgadniania projektu polegającego na przebudowie istniejącej kanalizacji deszczowej w obrębie działki inwestora z uwzględnieniem systemów zrównoważonego gospodarowania wodami opadowymi.

Z jednej (zachodniej) połaci dachu budynku o łącznej powierzchni 350 m² woda opadowa odprowadzana była pierwotnie pięcioma rurami spustowymi do sieci kanalizacji deszczowej DN 150. Przebudowa zakładała odłączenie fragmentu istniejącej sieci kanalizacji deszczowej i podłączenie trzech rur spustowych do zrównoważonych systemów gospodarowania wodami opadowymi, a dwóch kolejnych rur spustowych do nowoprojektowanego odcinka sieci kanalizacji.

Nowe rozwiązanie polegało na podłączeniu pierwszej rury spustowej poprzez studnię osadnikową ø 1000 do podziemnych skrzynek retencyjno-rozsączających (8 szt. o łącznej pojemności 1,5 m³), poprzedzonych studnią służącą przechwytywaniu grubszych zanieczyszczeń dostających się wraz ze spływem wód opadowych, a tym samym na ochronie skrzynek retencyjno-rozsączających przed kolmatacją.

Z kolejnych dwóch rur spustowych przewidziano odprowadzenie wód opadowych systemem powierzchniowym, w formie odwodnienia liniowego i rynsztoków o naturalnym charakterze, do dwóch ogrodów deszczowych o powierzchni 12 m² każdy.

W celu odprowadzenia odpływów powstających w czasie deszczy nawalnych o natężeniu przekraczającym założenia projektowe przewidziano wybudowanie po jednej studni przelewowej PVC ø 315 na terenie ogrodów deszczowych oraz jednej żelbetowej ø 1000 w pobliżu skrzyń rozsączających.

Założono odprowadzenie wód opadowych ze studni przelewowych rurami PVC o średnicy DN 160 do nowego odcinka sieci kanalizacji deszczowej PVC o średnicy DN 160, a następnie do istniejącej sieci kanalizacji deszczowej PVC o średnicy DN 500 przebiegającej w chodniku sąsiadującej ulicy.

Na sieci kanalizacji deszczowej PVC DN 160 przewidziano zasuwę burzową ze stali nierdzewnej zapobiegającą tzw. cofce, która może wystąpić w czasie deszczy nawalnych. Takie podłączenie projektowanych urządzeń z systemem studni przelewowych miało na celu zwiększenie bezpieczeństwa funkcjonowania systemu zagospodarowania wód opadowych oraz wydłużenie czasu odprowadzenia ich nadmiaru (rys. 1).

Przed przystąpieniem do prac projektowych przeprowadzono badania geotechniczne gruntu, które potwierdziły, że na działce inwestora istnieją odpowiednie warunki do retencjonowania i infiltracji wód deszczowych.

Nowa koncepcja, poza funkcją techniczną, miała się odznaczać wysokimi walorami estetycznymi (powstała w zespole złożonym z projektanta instalacji sanitarnych, architekta i architekta krajobrazu). Powierzchniowe systemy zagospodarowania wód opadowych tworzą układ różnorodnych form i elementów.

Przy ścianie budynku zaprojektowano zbiorniki granitowe przechwytujące wodę opadową bezpośrednio z rur spustowych. Woda trafia z nich do elementów odwodnienia liniowego przecinających ścieżkę pieszą, a następnie do rynsztoków o charakterze naturalnym. Systemem tym woda opadowa dostaje się do ogrodów deszczowych.

Oba ogrody deszczowe mają podobny kształt, różni je jednak roślinność oraz ukształtowanie otaczających je niewielkich skarp (jedna ma formę wału ziemnego, druga jest uformowana z kamieni). Dobór roślin został przemyślany pod względem kompozycji i ich przystosowania do okresowego zalewania wodą i okresowej suszy.

Od strony procedury administracyjnej zaproponowane rozwiązanie nie wymagało uzyskania pozwolenia na budowę. Według przeprowadzonych obliczeń ilość wód opadowych zatrzymywanych w ogrodach deszczowych i skrzynkach retencyjno-rozsączających nie podlega konieczności ubiegania się o pozwolenie na budowę, wymaga tylko zgłoszenia w odpowiednim organie administracji architektoniczno-budowlanej (art. 29 i 30 ustawy Prawo budowlane [13]).

Dokumentami umożliwiającymi rozpoczęcie procedury administracyjnej było wykonanie projektu zagospodarowania terenu wraz z instalacjami w skali 1:500 na mapie do celów projektowych przez projektantów o specjalności architektonicznej i instalacyjnej.

Ze względu na wykonanie przebudowy istniejącego odcinka kanalizacji deszczowej tak przygotowany projekt zagospodarowania terenu wymagał uzgodnienia z Zespołem Uzgadniania Dokumentacji Projektowej (ZUD). Po uzyskaniu pisemnego uzgodnienia komplet dokumentów (projekt zagospodarowania terenu z opisem i potwierdzeniem uzgodnienia ZUD wraz z wnioskiem zgłoszenia) został złożony w odpowiednim organie administracji architektoniczno-budowlanej.

Zgodnie z Prawem budowlanym roboty budowlane mogły zostać rozpoczęte po 30 dniach od daty zgłoszenia pod warunkiem niewniesienia sprzeciwu przez właściwy organ administracji architektoniczno-budowlanej.

Podsumowanie

Przedstawione w artykule zagadnienia stanowią głos w dyskusji na temat zrównoważonego gospodarowania wodami opadowymi. Informacje te mogą być pomocne projektantom i inwestorom decydującym się na zagospodarowanie wód opadowych na miejscu opadu, w szczególności na rozwiązania w małej skali, np. na terenach zabudowy jednorodzinnej.

Przy dużych inwestycjach miejskich ilość wód opadowych odprowadzanych z dachów budynków i innych nawierzchni nieprzepuszczalnych do systemów podziemnych jest na tyle duża, że wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego, które jest niezbędnym dokumentem w procedurze ubiegania się o pozwolenie na budowę.

Należy zauważyć, że pod względem uzgodnień administracyjnych dużo prostszym rozwiązaniem od systemów podziemnych są rozwiązania powierzchniowe. Stanowią one ponadto atrakcyjny krajobrazowo element zagospodarowania działki, pożądany we współczesnej zabudowie jedno- i wielorodzinnej oraz na terenach rekreacyjnych. Dzięki nim historyczna idea ogrodów wodnych powraca do przestrzeni miejskiej XXI wieku.

Literatura

1. Burszta-Adamiak E., Zrównoważone gospodarowanie wodami opadowymi, „Rynek Instalacyjny” nr 9/2010.
2. Burszta-Adamiak E., Wody opadowe w miastach, „Rynek Instalacyjny” nr 5/2012.
3. Kozłowska E., Proekologiczne gospodarowanie wodą opadową w aspekcie architektury krajobrazu, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, seria „Współczesne problemy architektury krajobrazu”, Wrocław 2008.
4. Kruszelnicka I., Ginter-Kramarczyk D., Ewertowska D., Zagospodarowanie wód opadowych – aspekty prawne a rzeczywistość, „Wodociągi i Kanalizacja” nr 9/2012.
5. Mrowiec M., Urządzenia do infiltracji wód opadowych, „Rynek Instalacyjny” nr 5/2008.
6. Nowakowska-Błaszczyk A., Retencja i infiltracja wód do gruntu jako element zrównoważonego rozwoju terenów zurbanizowanych, praca zbiorowa pod red. J. Łomotowskiego, Wydawnictwo Seidel-Przywecki, Warszawa 2008.
7. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (DzU nr 115/2001, poz. 1229, z późn. zm.).
8. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (DzU nr 62/2001, poz. 627, z późn. zm.).
9. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75/2002, poz. 690, z późn. zm.).
10. Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (DzU nr 72/2001, poz. 747, z późn. zm).
11. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU nr 80/2003, poz. 717, z późn. zm.).
12. Rozporządzenie Ministra Budownictwa z dnia 28 czerwca 2006 r. w sprawie określania taryf, wzoru wniosku o zatwierdzenie taryf oraz warunków rozliczeń za zbiorowe zaopatrzenie w wodę i zbiorowe odprowadzanie ścieków (DzU nr 127/2006, poz. 886).
13. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (DzU nr 89/1994, poz. 414, z późn. zm.).
14. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzeniu ścieków do wód lub ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (DzU nr 137/2006, poz. 984, z późn. zm.).
15. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 2 lipca 2010 r. w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia (DzU nr 130/2010, poz. 880).

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!