Zanieczyszczenia powietrza i ich wpływ na zdrowie człowieka

Atmosfera Ziemi to powłoka gazowa otaczająca kulę ziemską [1]. Mieszanina gazów składająca się na atmosferę nazywana jest powietrzem atmosferycznym, które cechuje się pewną zmiennością parametrów fizycznych w czasie i przestrzeni. Powietrze w najniższej warstwie atmosfery, czyli w troposferze, to bezbarwna i bezwonna mieszanina gazów (tab. 1).

Procentowy udział poszczególnych składników powietrza jest zmienny i zależy od stopnia czystości atmosfery oraz od lokalizacji w terenie. Powietrze miast, osiedli i obiektów przemysłowych zawiera więcej zanieczyszczeń niż w lasach, na polu czy w parku. Podobnie stopień zanieczyszczenia pomieszczeń może być większy niż środowiska zewnętrznego. Na zanieczyszczenie powietrza wpływają głównie gazy, pyły oraz drobnoustroje. Najwięcej drobnoustrojów jest w dolnych warstwach atmosfery, stykających się bezpośrednio z glebą.

Czy wiesz jak poprawić jakość powietrza w szkołach? »

Zanieczyszczenie powietrza

Jakość powietrza odzwierciedla stopień jego zanieczyszczenia. Za zanieczyszczenia uważa się wszystkie substancje, których udział w powietrzu przekracza średnie stężenie w powietrzu czystym.

Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r. [2] stanowiła, że zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego jest wprowadzanie do niego substancji stałych, ciekłych i gazowych w ilościach, które mogą ujemnie wpływać na zdrowie człowieka, klimat, przyrodę żywą, glebę, wodę lub spowodować inne szkody w środowisku.

Z kolei ustawa Prawo ochrony środowiska [3] w Dziale II, artykuł 3 stwierdza, że gdy mowa jest o zanieczyszczeniu, rozumie się przez to emisję, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska i może powodować szkodę w dobrach materialnych, pogarszać walory estetyczne środowiska lub kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska. Dodatkowo w Dziale II artykuł 85 podaje się, że ochrona powietrza polega na zapewnieniu jak najlepszej jego jakości, w szczególności przez:

• utrzymanie poziomów substancji w powietrzu co najmniej poniżej dopuszczalnych dla nich poziomów,

• zmniejszenie poziomów substancji w powietrzu co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie są one dotrzymane,

• zmniejszanie i utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poniżej poziomów docelowych albo poziomów długoterminowych lub co najmniej na tych poziomach

Substancje zanieczyszczające atmosferę oddziałują na wszystkie elementy środowiska, na żywe zasoby przyrody, zdrowie człowieka i wytwory jego działalności.

Czytaj też: Koszty zanieczyszczenia powietrza w Polsce - raport WHO >>>

Najczęściej wyróżnia się dwa rodzaje zanieczyszczeń powietrza:

• pochodzenia naturalnego, które powstają na skutek wybuchów wulkanów, pożarów lasów, burz piaskowych, huraganów, tajfunów, tornad, procesów rozkładu materii organicznej (np. na bagnach),

• pochodzenia antropogenicznego, które związane są z działalnością człowieka (np. pyły i gazy).

Głównymi antropogenicznymi źródłami emisji zanieczyszczeń powietrza w Polsce i na świecie są:

• zakłady produkujące energię elektryczną i cieplną,

• zakłady przemysłowe,

• pojazdy mechaniczne,

• rozproszone źródła sektora komunalno-bytowego,

• gospodarstwa rolne,

• budynki indywidualne,

• transgraniczne obiekty przemysłowe.

W technologiach ww. źródeł emisji dominują głównie procesy spalania paliw kopalnych, w wyniku czego emitowane są duże ilości pyłów, gazów (np. SO₂, NO_x, CO, CO₂, O₃) i węglowodorów (alkany, alkeny, alkiny).

Biorąc pod uwagę stan skupienia i formę występowania, wśród zanieczyszczeń powietrza można wyróżnić gazy, pyły i aerozole. Zanieczyszczenia gazowe można dodatkowo podzielić na:

• mające wpływ na jakość powietrza w skali lokalnej i regionalnej (np. dwutlenek siarki SO₂, tlenki azotu NO_x, tlenek węgla CO, lotne związki organiczne LZO, benzen C₆H₆)

• zanieczyszczenia mogące oddziaływać na atmosferę w skali globalnej, poprzez wpływ na tzw. efekt cieplarniany (np. dwutlenek węgla CO₂, metan CH₄, tlenek diazotu N₂O).

Zanieczyszczenia zawarte w atmosferze mogą reagować między sobą, czemu sprzyja promieniowanie słoneczne, temperatura oraz podwyższona wilgotność powietrza [5].

Głównymi gazowymi zanieczyszczeniami powietrza są:

• związki siarki (np. dwutlenek siarki SO₂, trójtlenek siarki SO₃, siarkowodór H₂S),

• związki azotu (tlenek azotu NO, dwutlenek azotu NO₂, tlenek dwuazotu N₂O, amoniak NH₃),

• związki węgla (tlenek węgla – czad CO, dwutlenek węgla CO₂),

• węglowodory (C_xH_y, np. metan CH₄, etan C₂H₆),

• lotne związki organiczne LZO (np. aceton, benzen, toluen),  
• wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne WWA (np. benzo(a)piren, antracen), fluorowodór (FH), ozon (O₃) i inne.

Liczne gazowe zanieczyszczenia powietrza reagują z parą wodną zawartą w powietrzu, tworząc kwasy, które są składnikiem tzw. kwaśnych deszczy. Np. dwutlenek siarki utlenia się do trójtlenku siarki, a ten z wodą daje kwas siarkowy lub z tlenków azotu powstaje kwas azotowy, a z dwutlenku węgla – kwas węglowy.

Zanieczyszczenia pyłowe

Zanieczyszczenia pyłowe (PM – ang. particulate matter) to zawieszone w powietrzu mineralne i organiczne cząstki (ziarna) stałe i ciekłe (aerozole) o średnicach od 0,001 do 1000 µm. W zależności od rozmiaru cząstek wyróżniamy pyły makroskopowe (od 1 do 1000 µm) i koloidalne (od 0,001 do 1 µm), które tworzą tzw. pył całkowity zawieszony (TSP – ang. total suspended particulates, o rozmiarach cząstek zwykle mniejszych niż 300 µm). Największe cząstki tworzą tzw. pył powierzchniowy, czyli kurz.

Największe znaczenie dla jakości powietrza mają pyły suche o średnicach mniejszych niż 10 µm (PM10), mniejszych od 2,5 µm (PM2,5) oraz mniejszych od 1 µm (PM1). Najbardziej niebezpieczne dla człowieka są pyły o średnicy poniżej 5 µm, tzw. pyły respirabilne, gdyż osadzają się w dolnych odcinkach dróg oddechowych i docierają aż do oskrzelików i pęcherzyków płucnych [6, 7, 8]. Pyły są istotnym czynnikiem chorobotwórczym u człowieka, gdyż osiadając na kolejnych odcinkach układu oddechowego, utrudniają oddychanie, powodują podrażnienia i zapalenia górnych dróg oddechowych, mogą być przyczyną chorób alergicznych, astmy, nowotworów gardła, krtani i płuc.

Ze względu na rodzaj zagrożenia pyły dzielimy na:

• pyły o działaniu toksycznym, powodujące szybkie zatrucie organizmu, do których zaliczamy pyły zawierające metale ciężkie (np. Hg, Cd, As, Zn, Pb, Ni), pyły radioaktywne, pyły azbestowe, fluorki i niektóre rodzaje nawozów mineralnych. Niektóre z nich mają właściwości mutagenne i/lub kancerogenne,

• pyły szkodliwe o działaniu pylicotwórczym, to pyły zawierające krzemionkę (SiO₂, np. kwarc, chalcedon, opal), pyły drewna, bawełny, pyły glinokrzemianowe. Pyły te zmniejszają u człowieka odporność na liczne choroby zakaźne,

• pyły neutralne o działaniu drażniącym, obejmują głównie pyły żelaza, wapienia, gipsu, węgla. Skutkiem ich działania są przewlekłe nieżyty oskrzeli i rozedma płuc. Pyły te mogą ułatwiać atakujące działania bakterii, grzybów, wirusów i innych pasożytów,

• pyły o działaniu alergizującym to najczęściej pyły organiczne pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego (pyłki, sierść, pierze), a także pyły niektórych metali (np. chrom, miedź). Powodują one występowanie reakcji alergicznych,

• pyły o działaniu chorobotwórczym, zawierające drobnoustroje (bakterie, wirusy, grzyby mikroskopowe). W zależności od ilości i rodzaju patogenów wywołują choroby zarówno u ludzi, jak i innych organizmów zwierzęcych i roślinnych.

Zanieczyszczenia mikrobiologiczne

Zanieczyszczenia mikrobiologiczne są kolejnym, bardzo ważnym elementem oddziaływania zanieczyszczeń powietrza na zdrowie człowieka i innych organizmów.

W otaczającym nas powietrzu żyją lub przenoszone są liczne drobnoustroje, głównie niechorobotwórcze, saprofityczne, odporne na wysuszenie, ale są także bakterie chorobotwórcze (patogenne), drożdże, grzyby (pleśnie) i wirusy. Drobnoustroje te pochodzą z różnych środowisk: z gleby, wody i innych źródeł emisji. Okresowo występują one w kropelkach bioaerozolu wydzielanego zarówno przez ludzi zdrowych, jak i chorych przy kaszlu i kichaniu. W ten sposób następuje zakażenie „kropelkowe”, gdyż wdychamy bezpośrednio drobnoustroje emitowane przez ludzi.

Liczba drobnoustrojów w powietrzu zależy zarówno od liczby i stanu zdrowotnego osób przebywających w danym miejscu (pomieszczenie lub środowisko zewnętrzne), lokalizacji (np. miasto, wieś, zakład przemysłowy, zakład komunalny, park, las), jak i wysokości nad poziomem terenu. Np. w 1 m³ powietrza nad miastami na wysokości 500 m występuje ok. 2000–3000 bakterii, na wysokości 1000 m ok. 1500 bakterii, a na wysokości 2000 m ok. 500 bakterii.

Zawartość drobnoustrojów w 1 m³ powietrza np. w różnych dzielnicach miasta zależy m.in. od liczby terenów zielonych, ruchu ulicznego, potencjalnych źródeł emisji, pory roku i warunków pogodowych.

Na zmniejszenie liczby drobnoustrojów w powietrzu wpływają opady atmosferyczne, które usuwają z powietrza pyły i kurz, gdzie żyją mikroorganizmy. Natomiast wzrost temperatury i brak opadów powoduje zwiększenie liczby drobnoustrojów.

W powietrzu atmosferycznym występują m.in. bakterie saprofityczne z rodzajów: Micrococcus, Sarcina, Achromobacter, Bacillus i inne, drożdże reprezentowane są przez rodzaje Torulopsis i Rhodotorula, a grzyby przez rodzaje Penicillium, Aspergillus, Rhizopus, Mucor, Cladosporium, Dematium i inne.

Bakterie i grzyby chorobotwórcze przedostają się najczęściej do powietrza ze szpitali, klinik, sanatoriów, mieszkań ludzi chorych, z laboratoriów badawczych, obiektów komunalnych, zakładów leczniczych dla zwierząt, miejsc występowania chorych roślin i zwierząt itp.

W celu ochrony pomieszczeń (mieszkań, biur, sal kinowych, szpitali itp.) przed dopływem mikroorganizmów przy stosowaniu nawiewu powietrza (klimatyzacja/wentylacja) powinien zostać zastosowany odpowiedni filtr powietrza.

Stopień zanieczyszczenia powietrza w pomieszczeniach zamkniętych związany jest nie tylko z jakością powietrza nawiewanego/wywiewanego, ale również z liczbą osób przebywających w pomieszczeniu, ich stanem zdrowia, czystością, sposobem i częstotliwością sprzątania obiektu, rodzajem wymiany powietrza, obecnością potencjalnych źródeł skażenia mikrobiologicznego.

Zależy on także od parametrów fizyko-chemicznych powietrza nawiewanego i wywiewanego, głównie od temperatury, wilgotności, stężenia tlenu, ditlenku węgla i innych gazów oraz pyłów obecnych w powietrzu.

Niebezpiecznymi zanieczyszczeniami powietrza wewnętrznego są bioaerozole. Stanowią one różnorodny kompleks cząstek składający się z materiałów biologicznych, takich jak bakterie, wirusy, pierwotniaki, fragmenty komórkowe, fragmenty grzybni i zarodniki grzybów oraz produktów metabolizmu, m.in.: endotoksyn, enterotoksyn, enzymów i mykotoksyn [9, 10, 11].

W zawiesinie bioaerozoli można wyróżnić także pyłki kwiatowe, szczątki roślin, łupież zwierzęcy, cząsteczki pochodzące ze złuszczenia się naskórka u ludzi oraz zwierząt [12].

Drobnoustroje w powietrzu występujące w postaci bioaerozoli mogą mieć formę układów zawierających fazę rozpraszającą (powietrze) oraz fazę rozproszoną w postaci drobnych cząsteczek cieczy, kurzu pochodzenia roślinnego, zwierzęcego czy też mineralnego [13, 14].

Czytaj też: Pomiary stężenia CO2 w pomieszczeniu mieszkalnym w zabudowie jednorodzinnej >>>

Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie człowieka

Określenie ujemnego wpływu zanieczyszczeń powietrza na organizm człowieka jest zagadnieniem bardzo złożonym, zależy on bowiem od wielu czynników, m.in. wieku i indywidualnej odporności organizmu, warunków klimatycznych, stężenia i czasu oddziaływania zanieczyszczeń. W tym celu prowadzi się badania biologiczne ludzi, zwierząt i roślin oraz badania statystyczne dotyczące występowania i częstotliwości pojawiania się licznych chorób.

Stwierdzono, że niektóre choroby lub dolegliwości ludzi mogą być związane z oddziaływaniem zanieczyszczeń w powietrzu. Do schorzeń takich należą m.in.:

• choroby układu oddechowego: zapalenie błony śluzowej jamy nosowej, gardła, oskrzeli, pylice, nowotwory płuc,

• zaburzenia centralnego układu nerwowego: bezsenność, bóle głowy, złe samopoczucie,

• choroby oczu,

• zapalenie spojówek oka,

• reakcje alergiczne ustroju,

• zaburzenia w układzie krążenia,

• choroby serca.

Liczne choroby występujące u ludzi i przenoszone za pośrednictwem powietrza przez drogi oddechowe określane są jako tzw. choroby aerogenne. Należą do nich choroby:

• wirusowe (m.in. grypa, ospa, różyczka, zapalenie opon mózgowych),

• bakteryjne (gruźlica, krztusiec, zapalenie płuc i oskrzeli, błonica),

• wywołane przez grzyby (kropidlakowa grzybica płuc, geotrychoza płuc, promienica płuc, grzybica oskrzeli, grzybiczne zapalenie płuc).

Nie należy także zapominać o licznych schorzeniach alergicznych przenoszonych drogami oddechowymi. Należą do nich m.in.: katary sienne, dychawica oskrzelowa, wysypki, pokrzywki i dreszcze, które powodowane są pyłkami kwiatów, zbóż, drzew, zarodnikami grzybów, obecnością kurzu czy przez różne związki chemiczne.

Zanieczyszczenia atmosfery, oprócz schorzeń u ludzi, zwierząt i szkodliwego wpływu na uprawy i drzewostan, powodują także niszczenie budowli (niejednokrotnie o walorach zabytkowych), korozję metali, niszczenie skóry, papieru, odzieży, wydłużanie czasu wysychania farb i lakierów oraz redukcję promieniowania słonecznego.

Syndrom chorego budynku

Zagadnienie złej jakości powietrza w budynkach i związanych z nią zagrożeń zdrowotnych było tematem wielu prac badawczych, głównie dotyczących tzw. syndromu chorego budynku (SBS).

W latach 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych po raz pierwszy użyto terminu „syndrom chorego budynku” (sick buildings syndrome – SBS) na określenie zespołu czynników negatywnie wpływających na samopoczucie i zdrowie ludzi.

W 1982 roku Światowa Organizacja Zdrowia oficjalnie uznała SBS za problem zdrowotny i ustaliła listę objawów związanych z przebywaniem w „chorych” budynkach. Znalazły się na niej:

• dolegliwości typowo alergiczne, takie jak: zapalenie śluzówek, astma oskrzelowa, przewlekłe zapalenia gardła, krtani i oskrzeli,

• bóle i zawroty głowy, migreny, rozdrażnienie, zaburzenia koncentracji, nienaturalne zmęczenie, znaczny spadek nastroju,

• podrażnienie błon śluzowych (suchość lub podrażnienie oczu, nosa, gardła, utrudnione oddychanie),

• objawy skórne (przesuszenie, zaczerwienienie, złuszczanie naskórka na twarzy, rękach, uszach).

O syndromie chorego budynku mówimy najczęściej wówczas, gdy problemy zdrowotne pojawiają się u co najmniej 20–25% osób długotrwale przebywających w danym obiekcie. Natomiast choroby pojawiające się u osób przebywających w chorych budynkach nazywa się chorobami związanymi z budynkiem (BRI – building related illness), wśród których wymienia się zatrucie tlenkiem węgla, astmę, chorobę legionistów [15].

Głównym źródłem zanieczyszczeń powietrza w pomieszczeniach (w każdym typie budynku) są:

• organizmy żywe: wirusy, bakterie, pleśnie, grzyby oraz sam człowiek,

• materiały budowlane: tynki, farby, lakiery, rozpuszczalniki,

• elementy wyposażenia: meble, wykładziny, komputery, drukarki,

• systemy wentylacji i klimatyzacji,

• inne czynniki, np. palenie tytoniu, gotowanie, brak higieny.

Obecnie dorosły człowiek ok. 80% swojego czasu spędza w pomieszczeniach zamkniętych, takich jak dom, miejsca pracy, środki transportu, centra handlowe, szkoły.

W przypadku dzieci czy osób starszych i chorych ten procent jest większy. Statystyki wskazują, że w dni wolne od pracy 15% naszego czasu spędzamy na zewnątrz, co daje 85% czasu w zamkniętych wnętrzach.

Znany jest negatywny wpływ pogorszenia jakości powietrza wewnętrznego na zdrowie i efektywność pracy pracowników przebywających w biurowcach, w budynkach mieszkalnych, ale podobna problematyka dotyczy również najmłodszej i najsłabszej części populacji, spędzającej po kilka godzin dziennie w salach lekcyjnych [16, 17, 18, 19, 20].

Objawem SBS w pomieszczeniach szkolnych jest m.in. zwiększona liczba zachorowań mających charakter pandemiczny u dzieci, przede wszystkim na skutek pojawienia się astmy oraz alergii związanych z występowaniem zanieczyszczeń o charakterze biologicznym i chemicznym w powietrzu.

W Polsce podobnie jak w wielu innych krajach, co piąta szkoła zajmuje budynek wybudowany w pierwszej połowie XX w., a duża ich liczba znajduje się w obiektach z lat 60. i 70.

Problem złej jakości powietrza wewnętrznego jest szczególnie widoczny w najstarszych budynkach oraz poddanych termomodernizacji, gdzie po zastosowaniu nowej, szczelnej stolarki okiennej w celu poprawy efektywności energetycznej ograniczono napływ powietrza zewnętrznego i zwiększono ryzyko wystąpienia wyższych stężeń różnych zanieczyszczeń powietrza.

W Polsce problem może dotyczyć blisko 5 mln uczniów w wieku od 6 do 19 lat, w ok. 28 tysiącach szkół, którzy spędzają ok. 30% dnia w zamkniętych salach lekcyjnych [21].

W kolejnych numerach „Rynku” prezentować będziemy artykuły nt. regulacji prawnych, norm i wytycznych dotyczących wymagań dla powietrza wewnętrznego oraz kwestii mających wpływ na powstawanie zjawiska syndromu chorego budynku

Literatura

1. Niedźwiedź T. red., Słownik meteorologiczny, Wydawnictwo IMGW, Warszawa 2003.

2. Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (DzU nr 3/1980, poz. 6).

3. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 lipca 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy Prawo ochrony środowiska (DzU 2013, poz. 1232).

4. Pułyk M. red., Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2014, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań 2015.

5. Degórska A. et al., Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w 2009 roku na tle wielolecia, Inspekcja Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2011.

6. Chłopek Z., Szczepański T., Ocena zagrożenia środowiska cząstkami stałymi ze źródeł cywilizacyjnych, „Inżynieria Ekologiczna” nr 30, 2012, s. 174–193.

7. Harrison R.M., Jones A.M., Lawrence R.G.,. Major component composition of PM10 and PM2.5 from roadside and urban background sites, „Atmos. Environ.” Vol. 38, 2004, p. 4531–4538.

8. Holtzer M., Grabowska B., Podstawy ochrony środowiska z elementami zarządzania środowiskowego, Wydawnictwo AGH, Kraków 2010.

9. Law A.K.Y., Chau C.K., Chang G.Y.S., Characteristics of bioaerosol profile in office buildings in Hong Kong, „Building and Environment” Vol. 36, 2001, p. 527–541.

10. Agranovski I.E., Agranovski V. et al., Development and evaluation of a new personal sampler for culturable airborne microorganisms, „Atmospheric Environment” Vol. 36, 2002, p. 889–898.

11.  An H.A., Mainelis G., Yao M., Evaluation of a high-volume portable bioaerosol sampler in laboratory and field environments, „Indoor Air” Vol. 14, 2004, p. 385–393.

12. Maus R., Goppelsröder A., Umhauer H., Survival of bacterial and mold spores in air filter media, „Atmospheric Environment” Vol. 35, No. 1/2001, p. 105–113.

13. Gołofit-Szymczak M., Skowroń J., Zagrożenia mikrobiologiczne w pomieszczeniach biurowych, „Bezpieczeństwo Pracy” nr 3/2005, s. 29–31.

14. Gąska-Jędruch U., Dudzińska M.R., Zanieczyszczenia mikrobiologiczne w powietrzu wewnętrznym. Polska Inżynieria Środowiska pięć lat po wstąpieniu do Unii Europejskiej. Tom 2, Ozonek J, Pawłowski A. [red.], Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska nr 59, 2009, s. 31–40.

15. Pastuszka J.S., Syndrom chorego budynku, „Atest” nr 11/2002, s. 16.

16. Norhidayah A., Chia-Kuang L.,Azhar M.K., Nurulwahida S., Indoor Air Quality and Sick Building Syndrome in Three Selected Buildings, „Procedia Engineering” Vol. 53, 2013, p. 93–98.

17. Runeson-Broberg R., Norbäck D., Sick building syndrome (SBS) and sick house syndrome (SHS) in relation to psychosocial stress at work in the Swedish workforce, „International Archives of Occupational and Environmental Health” Vol. 86, No. 8/2013, p. 915–922.

18. Sahlberga B., Gunnbjörnsdottir M. et al., Airborne molds and bacteria, microbial volatile organic compounds (MVOC), plasticizers and formaldehyde in dwellings in three North European cities in relation to sick building syndrome (SBS), „Science of The Total Environment”, Vol. 444, 2013, p. 433–440.

19. Wargocki P., Wyon D.P., Sundell J., Clausen G., Fanger P.O., The effects of outdoor air supply rate in an office on perceived air quality, sick building syndrome (SBS) symptoms and productivity, „Indoor Air” Vol. 4, 2000, p. 222–236.

20. Zamani M.E., Jalaludin J., Shaharom N., Indoor air quality and prevalence of sick building syndrome among office workers in two different offices in selangor, „American Journal of Applied Sciences” No. 10/2013, p. 1140–1147.

21. Bogdan A., Warunki środowiska w obiektach edukacyjnych, „Chłodnictwo i Klimatyzacja” nr 7/2011, s. 37–39.

22. Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014.

Czytaj też: Jakość powietrza a emisja z materiałów budowlanych >>>

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!