Wskazówki prawno-techniczne indywidualnego zagospodarowania wód deszczowych

Zgodnie z zapisem art. 3. pkt 38c Prawa ochrony środowiska [1] do ścieków zalicza się m.in. wprowadzane do wód lub do ziemi wody opadowe lub roztopowe, ujęte w otwarte lub zamknięte systemy kanalizacyjne, pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych o trwałej nawierzchni, w szczególności z miast, portów, lotnisk, terenów przemysłowych, handlowych, usługowych i składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów.

Pozostałe akty prawne są pochodną tej definicji. Z tych zapisów wynikają następujące wnioski:

• systemem otwartym kanalizacji są wszelkie rowy, rynsztoki i rynny,
• każda woda opadowa (deszcz opadły na jakąś powierzchnię) jest ściekiem,
• nie każdy ściek podlega oczyszczeniu,
• należy wyraźnie określać rodzaje „powierzchnie zanieczyszczone” i ich umiejscowienie,
• określenie sytuacji, w których należy uiszczać określone opłaty.

Pierwsze dwa punkty nie powinny budzić wątpliwości i nie będą teraz analizowane. Punkt 3. jest również jasny i czytelny. Rozporządzenie ministra środowiska [2] w art. 19. wyraźnie określa, że wody opadowe i roztopowe ujęte w szczelne, otwarte lub zamknięte systemy kanalizacyjne pochodzące:

• z zanieczyszczonej powierzchni szczelnej terenów przemysłowych, składowych, baz transportowych, portów, lotnisk, miast, budowli kolejowych, dróg zaliczanych do kategorii dróg krajowych, wojewódzkich i powiatowych klasy G, a także parkingów o powierzchni powyżej 0,1 ha, w ilości, jaka powstaje z opadów o natężeniu co najmniej 15 l na sekundę na 1 ha, 
• zanieczyszczonej powierzchni szczelnej obiektów magazynowania i dystrybucji paliw, w ilości, jaka powstaje z opadów o częstości występowania jeden raz w roku i czasie trwania 15 minut, lecz w ilości nie mniejszej niż powstająca z opadów o natężeniu 77 l na sekundę na 1 ha, wprowadzane do wód lub do ziemi nie powinny zawierać substancji zanieczyszczających w ilościach przekraczających 100 mg/l zawiesin ogólnych oraz 15 mg/l węglowodorów ropopochodnych. 

W ten sposób pojawia się wskazówka, jakie ścieki podlegają obowiązkowi oczyszczania. Sprawą dyskusyjną są jednak stężenia zanieczyszczeń. Szczególnie w przypadku podjęcia decyzji o indywidualnym zagospodarowaniu ścieków opadowych (wód deszczowych) istotna staje się wiedza o rodzaju i wielkości zanieczyszczeń w tych ściekach. Jedynymi bowiem zanieczyszczeniami, do których można odnieść się w świetle tego rozporządzenia [2], jest stężenie zawiesiny ogólnej oraz stężenie węglowodorów ropopochodnych. Podjęto taką próbę badawczą na podstawie dostępnej literatury, ale dotyczącej obszaru miejskiego [3, 4].

Analiza wyników obejmowała spływy deszczowe i roztopowe ze zlewni elementarnych (dachów, parkingów, stacji paliw, ulic osiedlowych, tras szybkiego ruchu) oraz odpływy kanalizacją deszczową z terenów miejskich. Głównymi wskaźnikami zanieczyszczenia spływów opadowych i roztopowych są: zawiesiny, substancje ropopochodne, substancje ekstrahujące się eterem naftowym, ChZT, metale ciężkie oraz chlorki.

Wskaźniki (pozostałe poza oznaczonymi w rozporządzeniu) w mieście wykraczają znacznie poza wymagalne w Polsce; są jednak uwzględniane w prawodawstwie różnych krajów. Nie można wykluczyć konieczności ich oznaczania w przyszłości w aktach prawnych dot. terenów Polski.

Normowanymi wskaźnikami zanieczyszczeń wód opadowych odprowadzanych z powierzchni szczelnych terenów wymienionych w rozporządzeniu ministra środowiska [2] są zawiesiny ogólne i węglowodory ropopochodne. W przypadku indywidualnej gospodarki, wykonywanie parkingów o powierzchni ponad 1000 m² jest raczej rzadko spotykane. Można domniemywać, że wartości tych zanieczyszczeń dla terenów wiejskich będą znacznie mniejsze niż zawarte w tabeli. Jednak należy uwzględnić dostępne informacje, gdyż w innym przypadku można spodziewać się nakazania prowadzenia kosztownych badań.

Wyjaśnienie określenia „powierzchnie zanieczyszczone” i ich umiejscowienie jest potrzebne do wyliczenia całkowitego bilansu (ilości) występujących ścieków opadowych (wód deszczowych), którą trzeba zagospodarować. Jeżeli bowiem każda powierzchnia będzie „zanieczyszczoną”, to należy wiedzieć ile tej objętości cieczy zostanie absorbowane bezpośrednio lub pośrednio (poprzez utworzenie mgiełki – mikrokropli itd.).

Potrzebny do tego jest współczynnik spływu. Współczynnik spływu jest stosunkiem ilości odpływu do ilości opadu i jest zależny od rodzaju zabudowy. Również jest on zależny od spadku terenu, ulic, nachylenia dachów, częstotliwości i czasu trwania opadów. Pomijając wszelkie dywagacje naukowe należy przyjąć następujące współczynniki: 

• Ψ = 0,90÷0,95 – dla dachów krytych blachą lub łupkiem,
•  Ψ = 0,85÷0,90 – dla nawierzchni asfaltowej lub betonowej,
•  Ψ = 0,80÷0,90 – dla dachów krytych dachówką ceramiczną,
•  Ψ = 0,75÷0,85 – dla nawierzchni brukowych,
• Ψ = 0,50÷0,70 – dla dachów płaskich i elementów drewnianych,
• Ψ = 0,25÷0,60 – dla parkingów trawiasto-betonowych (kratki trawnikowe i luźne kostki rzędowe i kamienne, nawierzchnie tłuczniowe),
• Ψ = 0,80÷0,90 – dla dachów krytych dachówką ceramiczną,
• Ψ = 0,15÷0,30 – dla dróg i ścieżek żwirowych,
• Ψ = 0,10÷0,20 – dla pielęgnowanych trawników,
• Ψ = 0,05÷0,10 – dla parków, ogrodów i zieleńców.

Powyższe zestawienie powinno stanowić podstawę do obliczeń powierzchni (współczynnikowej). Dlaczego potrzebne są tak dokładne wyliczenia? Prawo rozstrzyga zobowiązanie do ponoszenia z tytułu transportu, oczyszczania bądź wprowadzenia do odbiornika wód opadowych (ścieków opadowych) stosownych opłat ekologicznych.

O takim obowiązku decyduje Prawo ochrony środowiska w art. 273. ust. 1. pkt 2. [1] stanowiącym, że opłata za korzystanie ze środowiska jest ponoszona za wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi. Jeżeli rozpatrywana w konkretnym przypadku powierzchnia mieści się w którejkolwiek z wymienionych kategorii, to należy przyjąć, że jest ona powierzchnią zanieczyszczoną, a wody opadowe pochodzące z tego terenu są ściekami.

Opłatę ponosi się wyłącznie za ścieki opadowe odprowadzone do systemu kanalizacji deszczowej. Jednocześnie wysokość tej opłaty jest uzależniona od wielkości i rodzaju powierzchni zanieczyszczonej. Mówi o tym art. 274., ust. 4., pkt 1. ustawy [1], zgodnie z którym wysokość opłaty za wprowadzanie ścieków zależy od wielkości, rodzaju i sposobu zagospodarowania terenu, z którego te ścieki są odprowadzane, w odniesieniu do ścieków, o których mowa w art. 3., pkt 38c ustawy [1].

Powierzchnie wymienione w tym przepisie są określane na podstawie ewidencji gruntów i budynków oraz innych danych wchodzących w skład państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego. Stąd przed rozpoczęciem inwestycji należy zebrać informacje, które określa art. 287. Prawa ochrony środowiska [1]: Podmiot korzystający ze środowiska [a więc również osoba fizyczna, właściciel domu, gospodarstwa, gruntu] powinien prowadzić, aktualizowaną co pół roku, ewidencję zawierającą odpowiednio:

2) informacje o ilości i jakości pobranej wody powierzchniowej i podziemnej;
3) informacje o ilości, stanie i składzie ścieków wprowadzanych do wód lub do ziemi;
4) informacje o wielkości, rodzaju i sposobie zagospodarowania terenu, z którego odprowadzane są ścieki, o których mowa w art. 3, pkt 38, lit. C.

Wymaga przy tym podkreślenia fakt, iż pod pojęciem powierzchni o trwałej nawierzchni należy rozumieć zarówno nawierzchnię szczelną, jak nieszczelną omówioną powyżej. Z tych zapisów wynika inny wniosek: czy inwestor ma zamiar odprowadzać ścieki deszczowe z działki czy ma zamiar je zagospodarować we własnym zakresie? Bezdyskusyjne natomiast pozostaje ponoszenie opłat środowiskowych. Stąd podmiot korzystający ze środowiska powinien określić rodzaje powierzchni.

Po uwzględnieniu współczynnika „szczelności” otrzymujemy zredukowaną „pełną” ilość powierzchni; jako podstawę do wyliczeń przyjmuje się: powierzchnia × stawka = koszty opłat (należy rozłożyć na 12 miesięcy). 1 m³ odprowadzonych ścieków wymaga opomiarowania. Na pewno koszt zakupu mierników jest znacznie większy niż koszty ponoszone z tytułu opłat za powierzchnię, z której są te opłaty naliczane.

Bilans ścieków opadowych

Oczywiście istotna jest ilość (objętość) ścieków opadowych (wód deszczowych), które można:

• zagospodarować we własnym zakresie,
• wprowadzić do gleby własnym systemem rozsączania (nawadniania), 
• wprowadzić ścieki opadowe (wody deszczowe) do kanalizacji deszczowej (typu rynsztok, rów melioracyjny lub typu kolektor) stanowiącej własność komunalną.

Można jeszcze zastosować mieszany układ zagospodarowania. Natomiast pozostawienie wód „własnemu losowi” najprawdopodobniej spowoduje zalanie sąsiedniego gospodarstwa. Do obliczeń dla wersji realnego wykorzystania wód na cele agrarne należy przyjąć rzeczywiste pomiary opadów na danym terenie.

Objętości podziemnych zbiorników obliczamy wg danych:

• powierzchnia A [ha] × współczynnik danej powierzchni × wartość opadu,
• powierzchnia B [ha] × współczynnik danej powierzchni × wartość opadu.

Im dokładniejsze jest takie wyliczenie, tym mamy lepszą wiedzę o ilości wód do wykorzystania. Oznacza to po pierwsze oszczędności wody z wodociągów używanych do celów agrarnogospodarczych lub gromadzenie i rozsączanie na własnym terenie (wprowadzenie ścieków do ziemi) zabezpieczając się przed zwiększeniem innych (poza środowiskowymi) opłat.

Zwracam jednak uwagę, że obliczenia hydrauliczne dotyczą warunków ekstremalnych dla wartości 150 l/ha/sek (jest to tzw. deszcz nawalny). Z reguły jest on na terenach nizinnych 2-krotnie wyższy niż średnia wartość opadów. Obliczenia dla wartości ekstremalnych dokonuje się w przypadku posiadania oczek wodnych, rowów bądź zbiorników retencyjnych. W przypadku odprowadzania wód do kanalizacji (otwartej lub zamkniętej) należy ponosić opłaty eksploatacyjne.

Określa to rozporządzenie ministra budownictwa [5]:  

§ 2. 10) cena za odprowadzone ścieki – wielkość wyrażoną w jednostkach pieniężnych, którą odbiorca usług jest obowiązany zapłacić przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjnemu za 1 m³ odprowadzonych ścieków lub za jednostkę miary powierzchni zanieczyszczonej o trwałej nawierzchni, z której odprowadzane są ścieki opadowe i roztopowe kanalizacją deszczową.

 § 3. Przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne: 1) opracowuje taryfę dla zbiorowego zaopatrzenia w wodę i zbiorowego odprowadzania ścieków.

 § 5. Taryfy, w zależności od ich rodzaju i struktury, dla poszczególnych taryfowych grup odbiorców zawierają: 4) cenę za jednostkę miary powierzchni zanieczyszczonej o trwałej nawierzchni, z której odprowadzane są ścieki opadowe i roztopowe kanalizacją deszczową, uwzględniającą rodzaj i sposób zagospodarowania powierzchni.

 § 11. 2. Koszty odprowadzania ścieków opadowych lub roztopowych kanalizacją ogólnospławną stanowią wspólne dla wszystkich taryfowych grup odbiorców usług kanalizacyjnych koszty związane z odprowadzaniem ścieków.

 Podany zapis w sposób autorytarny ucina jakąkolwiek dyskusję na temat sposobu liczenia stawek z tytułu tzw. podatku od deszczu.

Pozostaje sprawa rozliczeń za pobór wody z wodociągów i zrzut ścieków do instalacji stanowiących własność komunalną. Ustawowo przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne powinno podpisać stosowną umowę prawną. Jawią się jednak wątpliwości co zrobić z wodą, która nie jest przetwarzana na ścieki (np. zużyta na podlewanie ogrodu).

Tutaj sprawa jest prosta: dwa wodomierze i aneks do umowy. Ale co w sytuacji, gdy jest własne ujęcie wody i wykorzystanie wód deszczowych do np. spłukiwania ubikacji? Tutaj sprawa nie jest prosta. Nie można wyliczyć jednoznacznie kwot zaoszczędzonych z tytułu oszczędności wody uzdatnionej, ponieważ w każdej miejscowości ceny te różnią się znacznie. Dlatego warto skonsultować się ze specjalistą.

Jako podstawę przyjmuje się następujące założenia: 

• cena 1 m³ wody = 2,50 zł (średnia cena z marca 2008), 
• cena 1 m³ ścieków = 3,50 zł,
• zużycie wody w spłuczce starego typu = 32 l/osobę/dzień,
• zużycie wody w spłuczce nowego typu (dwupoziomowe) = 18 l/os/d,  
• dla 200 m² ogródka, działki 2,5 dm³/1 m² przeciętnie podlewanie upraw odbywa się w ciągu: 15 dni/m-c w okresie 15.04.÷15.09. = 150 dm3 przeliczeniowe dziennie. 

Podstawowe wykorzystanie wód opadowych obejmuje podlewanie ogródka i spłukiwanie ustępu. Oszczędności z tytułu bezpowrotnie zużytej wody (w przypadku korzystania z sieci) na cele agrarne na tzw. drugi wodomierz):

• ok. 150 dni×150 dm³ = 22,5 m³×3,50 zł za ścieki = 78,75 zł,
• dodatkowo wykorzystanie wody deszczowej 22,5 m³×2,50 zł za wodę = 56,25 zł. 

Stare spłuczki zużywały 8 l na jedno użycie. Dla 4 osób przy 4-krotnym korzystaniu każdego dnia objętość ta wynosiła 128 l dziennie i 46,72 m³. Nowe spłuczki dwupoziomowe zużywają 3 i 6 l wody. Każda osoba raz dziennie zużywa więcej wody. Oznacza to pobór w wysokości 15 l na osobę×4 osoby×365 dni, tj.21,9 m³. Oszczędność z zastosowania nowej spłuczki 46,72 m³ – 21,9 m³ = 24,82 m³.

Koszty zaoszczędzone z tytułu typu spłuczki wynoszą:  

24,82 m³× (koszt wody 2,50 + koszt ścieków 3,50) = 24,82 m³×6,00 = 148,92 zł,

przy dalszym wykorzystaniu wody z wodociągów albo jeszcze z tytułu wykorzystania wód deszczowych:

21,9 m³×2,50 zł = 54,75 zł.

Tym samym zastosowanie nowej spłuczki, podwójnego wodomierza i stosowania wody opadowej daje w podstawowym zakresie oszczędność w opłatach:

78,75 zł + 56,25 zł + 148,92 zł + 54,75 zł = 338,67 zł rocznie na jedną rodzinę.

Oszczędność w zużyciu wody uzdatnionej nawet przy zastosowaniu nowego typu urządzeń sanitarnych (co jest znacznie ważniejsze dla środowiska) wyniosą 44,4 m³ rocznie na 4-osobową rodzinę.

Stosowanie właściwej gospodarki wodami opadowymi w przypadku gospodarstw indywidualnych przynosi wymierne i wyliczalne korzyści ekonomiczne. Szczególnie jest ona istotna dla osób, które dopiero zamierzają rozpocząć budowę domu, wówczas koszty inwestycyjne są znacznie niższe. W literaturze podawanych jest wiele sposobów wykorzystywania wody deszczowej w gospodarstwie domowym. Należy jednak propagować tylko właściwe i całkowicie odstąpić od błędnego założenia zbierania i odprowadzania wszystkich wód deszczowych do odbiorników, którymi są odcinki źródłowe rzek.

Inwestycja

Wodę deszczową należy zagospodarować na potrzeby agrarno-gospodarcze w sytuacjach, gdy nie jest do tego potrzebna woda uzdatniana do celów spożywczych pobierana z wodociągów zbiorowych. W ostateczności gromadzimy i rozsączamy zbieraną wodę na własnym terenie, poprawiając stosunki wodne i oszczędzając zużywaną wodę do celów agrarnych.

Coraz bardziej popularna jest ogrodowa architektura wodna. Warto to uwzględnić przy projektowaniu. Wykorzystanie wód opadowych stwarza lub poprawia mikroklimat, pozwala projektować letnie i zimowe oranżerie. Zalecane jest stworzenie alternatywnych źródeł energii. W sprzyjających warunkach można wykorzystywać również zasoby wodne. Oczywiście dla stworzenia takiej instalacji potrzebne jest fachowe doradztwo i odpowiedni projekt.

Jeżeli z przepisów wynika, że deszcz (woda opadowa) po zetknięciu się z dowolną powierzchnią jest już ściekiem (abstrahując czy trzeba czy nie trzeba ten ściek oczyszczać), to w przypadku osoby fizycznej (nie podmiotu prawnego) w ramach własnej działki postępowanie jest identyczne, jak w przypadku indywidualnego gospodarowania ściekami.

Przyjęliśmy na podstawie badań, że w zasadzie nie ma obowiązku oczyszczania ścieków opadowych w warunkach własnego gospodarstwa (zabudowań jednorodzinnych, rezydencjonalnych czy działki letniskowej). Należy tylko dochować prawidłowości wyliczeń hydraulicznej ilości cieczy. Biorąc pod uwagę przewidziane prawem możliwości zrzutów burzowych do 2 razy w roku, można przyjąć obliczenia urządzeń dla średnich opadów. Podany opad nawalny nawet dla terenów wiejskich przyjmuje się tylko jeden raz na 10 lat.

 Obowiązują jednak określone zasady:

• zgłoszenie do starostwa powiatowego faktu budowy systemu gromadzenia i rozprowadzania ścieków deszczowych,
• zgłoszenia do urzędu gminy eksploatacji systemu gromadzenia i rozprowadzania ścieków deszczowych.

Stronę techniczną, dobór instalacji należy uzgodnić z projektantem i wykonawcą instalacji.

Literatura

1. Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (DzU z 2006 r. Nr 129, poz. 902).
2. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (DzU Nr 137, poz. 984 z późn. zm.).
3. Sawicka-Siarkiewicz H. i in., Jakość ścieków opadowych z terenów miast i zakładów przemysłowych (maszynopis), Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1997–1999.
4. Sawicka-Siarkiewicz H., Ograniczanie zanieczyszczeń w spływach powierzchniowych z dróg. Ocena technologii i zasady wyboru, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2004.
5. Rozporządzenie Ministra Budownictwa z dnia 28 czerwca 2006 r. w sprawie określania taryf, wzoru wniosku o zatwierdzenie taryf oraz warunków rozliczeń za zbiorowe zaopatrzenie w wodę i zbiorowe odprowadzanie ścieków (DzU Nr 127, poz. 886).

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!