Retencja i zagospodarowanie wód opadowych w świetle zmian klimatycznych i prawnych

Ostatnie lata przynoszą liczne zmiany w podejściu do zatrzymywania i zagospodarowania wód opadowych na terenach zabudowanych (zurbanizowanych i wiejskich). Następuje zupełne odwrócenie trendu – dotychczas wodę opadową odprowadzaliśmy poza obszar zabudowany za pomocą kanalizacji ogólnospławnej lub deszczowej. Obecnie w projektowaniu zarówno całych terenów zabudowanych, jak i poszczególnych obiektów (osiedla mieszkaniowe, obiekty komercyjne, obiekty użyteczności publicznej, elementy infrastruktury transportowej) istotnym celem jest stworzenie warunków do retencji wód opadowych. Pojęcie to należy rozumieć jako zdolność do okresowego zatrzymania wody w zlewni, dzięki czemu poprawia się jej bilans wodny, zwiększają się zasoby wodne i eliminowany jest szybki spływ powierzchniowy powodujący m.in. podtopienia i powodzie. W projektowaniu terenów zurbanizowanych chętnie stosowana jest idea „miasta gąbki” (sponge city) [1], czyli zespołu rozwiązań krajobrazowych, architektonicznych i instalacyjnych zapewniających zarówno okresowe zatrzymywanie wody opadowej, jak i jej późniejsze racjonalne wykorzystanie.

W lipcu 2021 roku do konsultacji społecznych trafił duży projekt Ministerstwa Infrastruktury pt. Program przeciwdziałania niedoborowi wody (Retencja. Zatrzymaj wodę!) [2]. Jego celem ma być dwukrotne zwiększenie powierzchni retencyjnej w Polsce, co z kolei ma prowadzić do zwiększania zasobów wodnych i poprawy ich dostępności oraz zapobiegania poważnym skutkom zmian klimatycznych – suszom i powodziom.

Jedno z rozwiązań stosowanych jako obiekt małej retencji w „mieście gąbce”: park kieszonkowy, czyli niewielki park ogólnodostępny (na zdjęciu w warszawskim Wilanowie). Źródło: Zarząd Miasta Stołecznego Warszawy, fot. Alicja Jędrzejewska

Obecne i przyszłe akty prawne wpływające na stosowanie rozwiązań zapewniających retencję

Pierwszym ważnym krokiem na drodze do powszechnego stosowania rozwiązań retencyjnych była nowelizacja Prawa wodnego w 2017 roku, zgodnie z którą wody opadowe przestały być traktowane jako ścieki. Za odprowadzanie wód opadowych do kanalizacji deszczowej i zbiorczej pobierana jest opłata, której składnik zmienny zależy od obecności urządzeń do retencjonowania wody [3].

Kolejne duże zmiany mają nastąpić w 2022 roku za sprawą tzw. specustawy suszowej – ustawy o inwestycjach w zakresie przeciwdziałania skutkom susz [4]. Pakiet zawartych w niej rozwiązań ma m.in. wpływać na zwiększenie liczby inwestycji służących przeciwdziałaniu skutkom suszy, wśród których wymienione jest zwiększanie retencji.

Zakończyły się już konsultacje społeczne tego projektu. Wśród zmian istotnych z punktu widzenia projektowania rozwiązań instalacyjno-budowlanych dla retencji wód najważniejsze są: podwyższenie tzw. podatku od deszczu (opłaty za zmniejszenie naturalnej retencji terenu przez zabudowanie), konieczność planowania rozwiązań do retencji i określonej powierzchni biologicznie czynnej oraz wyłączenie z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę zbiorników retencyjnych o pojemności do 10 m³.

Istniejąca już w Prawie wodnym opłata za zmniejszenie naturalnej retencji terenu przez jego zabudowanie ma być wyższa, a przede wszystkim objąć ma nawet 20-krotnie większą liczbę nieruchomości (magazynów, parkingów, sklepów i budynków mieszkalnych). Obecnie opłaty dotyczą właścicieli nieruchomości o powierzchni przekraczającej 3500 m2, którzy wyłączyli z powierzchni biologicznie czynnej (zabudowali) więcej niż 70% nieruchomości na obszarach nieujętych w systemy kanalizacji otwartej lub zamkniętej (art. 34.4 ustawy Prawo wodne) [1]. Jako powierzchnie zabudowane traktuje się dachy, tarasy, powierzchnie pokryte nawierzchnią nieprzepuszczalną – asfaltem, betonem, kostką brukową [4]. Po zmianie opłata ma dotyczyć nieruchomości o powierzchni powyżej 600 m², z której więcej niż 50% wyłączono z powierzchni biologicznie czynnej. Zniknął także warunek, że obszar nie jest objęty siecią kanalizacyjną [4]. Opłata ma zależeć od powierzchni „uszczelnionej” i wynieść rocznie od 0,45 zł (nieruchomości wyposażone w rozwiązania do retencjonowania wody o pojemności 10–30% odpływu rocznego) do 1,50 zł (brak urządzeń do retencji) za każdy m² [4].

Zmiany mają nastąpić także przy planowaniu inwestycji – ma to związek z zapisaną w specustawie suszowej nowelizacją ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [5]. Zapisy te wejdą w życie po 6 miesiącach od dnia ogłoszenia ustawy. Projekt budowy lub rozbudowy będzie musiał uwzględnić m.in. zagospodarowanie wód opadowych i roztopowych w obrębie działki budowlanej oraz zapewnienie udziału powierzchni biologicznie czynnej, wynoszącej co najmniej 30% ogólnej powierzchni działki budowlanej (w tym gleby co najmniej 15% ogólnej powierzchni działki budowlanej). Powierzchnia biologicznie czynna definiowana jest jako teren zapewniający naturalną wegetację roślin i retencję wód opadowych i roztopowych, teren pokryty wodami powierzchniowymi, a także 50 proc. powierzchni tarasów i stropodachów oraz innych powierzchni zapewniających naturalną wegetację roślin, o powierzchni nie mniejszej niż 10 m² [4].

W specustawie zawarto także zapis dotyczący zmiany art. 29 Prawa budowlanego [6]. Zgodnie z nim do katalogu rozwiązań, które nie wymagają pozwolenia na budowę, mają dołączyć zbiorniki bezodpływowe na wody opadowe lub wody roztopowe o pojemności do 10 m³. Projekt specustawy odwołuje się co prawda do brzmienia Prawa budowlanego sprzed zmian, które weszły w życie we wrześniu 2020 r., niemniej można się spodziewać, że uporządkowanie tego zapisu jest kwestią formalną. Planowane jest też uproszczenie procedur administracyjnych dla rolników pod kątem Prawa wodnego – wykonanie stawu o powierzchni do 5000 m² nie będzie wymagało pozwolenia wodnoprawnego, tylko zgłoszenia wodnoprawnego, a stawu mniejszego (do 1000 m²) – jedynie powiadomienia Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie [4].

Nowe podejście do gospodarowania wodą w miastach i obiektach budowlanych

Biorąc pod uwagę coraz wyższe wymagania prawne w zakresie zapewnienia zarówno retencji, jak i obszarów biologicznie czynnych dla obiektów nowo budowanych lub rozbudowywanych, należy się spodziewać rosnącego zainteresowania rozwiązaniami z obszarów tzw. retencji miejskiej i retencji powierzchniowej – systemami zrównoważonego zagospodarowania wód deszczowych.

Retencję miejską należy rozumieć jako rozwiązania umożliwiające gromadzenie i zagospodarowanie wód opadowych, szczególnie w systemach łączących zieleń z rozwiązaniami inżynierskimi, tj. dachy zielone, ogrody deszczowe, przepuszczalne nawierzchnie, małe pojemniki retencyjne (np. na posesjach prywatnych). W miastach można się spodziewać dążenia do odtwarzania terenów biologicznie czynnych, szczególnie terenów podmokłych. Obiekty takie będą powstawały w wyniku współpracy architektów krajobrazu, projektantów konstrukcji i projektantów sieci sanitarnych. Ciekawym przykładem takiego interdyscyplinarnego rozwiązania jest renaturalizacja mokradeł w Stalowej Woli, czyli powrót do stanu sprzed ich osuszenia. Brak tego obszaru, wcześniej okresowo zalewanego przez rzekę San, ograniczył możliwości przeciwdziałania suszom w tym rejonie. Projekt architektów Anny Grajper i Sebastiana Dobiesza z pracowni LAX laboratory for architectural experiment „Mokradła Miejskie” ma się przyczynić do zwiększenia odporności miasta na zmiany klimatyczne oraz umożliwić efektywne gromadzenie wód powierzchniowych. Wykorzystano ciekawą technologię kondensacji pary wodnej odparowującej z terenu i ponownego gromadzenia jej w terenie (Interaktywne Systemy Pasywnego Pozyskiwania Wody Atmosferycznej) dzięki zastosowaniu odpowiednich materiałów hydrofilowych. Systemy zaprojektowane zostały tak, by dostosowywały się do panujących warunków i reagowały na poziom wilgotności powietrza, temperaturę otoczenia, poziom nasłonecznienia czy siłę wiatru.

W zbiornikach wodnych zastosowano wydłużoną linię brzegową, żeby umożliwić rozwój fauny i flory. Walory wypoczynkowe i turystyczne zagwarantowano dzięki sieciom ścieżek pieszych i rowerowych w formie wyniesionych ponad teren tarasów deskowanych. Zapewnia to również walor edukacyjny projektu, umożliwiając użytkownikom terenu obserwację procesu magazynowania wody. Realizację projektu zaplanowano na 2022 rok [7].

Pierwszym krokiem w nowym podejściu do wód opadowych w miastach jest zastosowanie rozwiązań z zakresu infiltracji powierzchniowej. Jedną z opcji jest zastępowanie możliwie wielu powierzchni utwardzanych obszarami przepuszczalnymi – mowa tu o takich obszarach, jak chodniki, parkingi czy place wykonane z materiałów porowatych (kruszywa lub płyty ażurowe), założonych na gruntach dobrze i średnio przepuszczalnych. Obszary takie można tworzyć przy zachowaniu co najmniej 1 m odległości od poziomu zwierciadła wody gruntowej. Inną koncepcją są odwodnienia podłużne, tj. muldy chłonne – półkoliste konstrukcje umieszczane np. między drogą a poboczem czy wzdłuż dróg rowerowych. Rozwiązaniem umożliwiającym połączenie retencji i zagospodarowania wód deszczowych z nasadzeniami drzew w zwartej zabudowie są skrzynki korzeniowe. Gromadzona woda opadowa umożliwia wzrost drzewom, które same w sobie stanowią element naturalnej retencji.

Infiltracja z retencją podziemną jest rozwiązaniem, które umożliwia magazynowanie wody w gruncie rodzimym i jej powolne rozsączanie w gruncie. W przestrzeni miejskiej stosuje się:

• studnie chłonne z dnem przepuszczalnym (żwirowym) do punktowego wprowadzania wód opadowych do gruntu. Często wykorzystywane są jako dodatkowy odbiornik wód na działkach z domami jednorodzinnymi;
• rigole (rowy chłonne wypełnione materiałem o wysokiej wodoprzepuszczalności);
• skrzynki rozsączające z polietylenu lub polipropylenu o małej kubaturze (od 0,2 do 0,4 m³) chronione geowłókniną. Dzięki modułowemu charakterowi można z nich wykonywać rozbudowane systemy odbioru wody deszczowej;
• drenaż rozsączający – rury drenarskie (przewody perforowane układane w gruncie) zabezpieczone warstwą włókninową lub oplotem, chroniące przed kolmatacją. Stanowią dobre rozwiązanie dla mniejszych i średnich obiektów położonych na gruntach dobrze przepuszczalnych;
• komory drenażowe tworzące tunele drenażowe, zastępujące lub wspomagające tradycyjne systemy kanalizacyjne. Bardzo dobrze sprawdzają się w przestrzeni miejskiej – tam, gdzie występuje ograniczona dostępność powierzchni – oraz w przypadku obiektów mających limity wprowadzania dodatkowej ilości wód deszczowych do kanalizacji (przemysł, obiekty sportowe i handlowe, osiedla mieszkaniowe, tereny zielone i rekreacyjne, ciągi komunikacyjne). Chętnie stosowane są jako rozwiązanie odbierające wodę deszczową z zielonych przestrzeni miejskich (np. woonerfy czy ciągi spacerowe).

W miastach coraz większe zainteresowanie zyskują także tzw. ogrody deszczowe, chroniące nie tylko przed suszą, ale też lokalnymi podtopieniami.

Ogrody deszczowe

To wkomponowane w teren warstwy drenażowe (z infiltracją lub bez infiltracji do gruntu rodzimego) z nasadzeniami roślin hydrofitowych – są prostym, a jednocześnie wartościowym rozwiązaniem z obszaru małej retencji miejskiej. Do ogrodów deszczowych woda dociera jako opad bezpośredni przez spływ powierzchniowy z powierzchni utwardzonej oraz rurami spustowymi z dachów (to ostatnie rozwiązanie stosowane jest przede wszystkim na posesjach inwestorów indywidualnych).

Ogród deszczowy składa się z warstwy wegetacyjnej (roślinnej) oraz warstw konstrukcyjnych: antyerozyjnej, filtracyjnej, drenażowej (wykonanych z kruszyw naturalnych o różnych frakcjach) i ewentualnie także uszczelniającej. Ta ostatnia konieczna jest w przypadku tzw. ogrodu mokrego, czyli założonego na gruncie nieprzepuszczalnym. Taki ogród wyposażony jest w szczelne dno, które nie jest potrzebne dla ogrodu suchego. Nazwa w tym drugim przypadku bierze się z tego, że woda z warstwy drenażowej nie jest zatrzymywana w warstwie wegetacyjnej ogrodu, tylko odpływa bezpośrednio do rodzimego gruntu przepuszczalnego.

Ważną rolę w wypadku ogrodów deszczowych odgrywają oczywiście rośliny wodolubne (hydrofity), takie jak turzyce, pałki, trzciny, sity, czy rośliny traktowane jako ozdobne, np. jeżówka, kosaciec, lobelia, rdest czy niezapominajka. Przede wszystkim magazynują wodę (głównie w kłączach i korzeniach) – o ok. 30–40% więcej niż porównywalnej wielkości trawnik. Ich rolą jest także podczyszczanie wody pochodzącej ze spływu powierzchniowego z terenów nieprzepuszczalnych.Ogrody deszczowe zakładane są na posesjach inwestorów indywidualnych (były przedmiotem dotacji w zakończonym w czerwcu 2021 r. programie dla właścicieli domów jednorodzinnych „Moja Woda”), na terenach osiedli mieszkaniowych oraz na terenach miejskich. Spełniają funkcję zarówno powierzchni biologicznie czynnej, jak i rozwiązania retencyjnego, mogą być więc odpowiedzią na wymagania specustawy suszowej [4].

Najważniejszym zadaniem projektowym przy realizacji ogrodu deszczowego jest prawidłowe określenie jego zdolności retencyjnej, w oparciu o natężenie deszczu miarodajnego.

Duże doświadczenie w obszarze ogrodów deszczowych na terenach miejskich ma miasto Gdańsk. Sukcesywnie powstająca w tym mieście sieć ogrodów deszczowych zaprojektowana została tak, by każdy ogród zatrzymywał co najmniej wodę pochodzącą z opadu o natężeniu 30 mm, który trwa ok. 30 min. Woda nadmiarowa odprowadzana jest najczęściej do kanalizacji deszczowej poprzez przelew awaryjny jako odpływ nadmiarowy. W miejscach, gdzie nie ma takiej możliwości, ogrody projektowane są na większą pojemność bez przelewu awaryjnego. W Gdańsku ogrody deszczowe miały za zadanie zapobiegać lokalnym podtopieniom czy nadmiarowemu gromadzeniu się wód opadowych. Jak informują media lokalne, powołując się na przedstawicieli spółki miejskiej Gdańskie Wody, w okresie deszczów ulewnych ogrody deszczowe spełniają tę funkcję [8]. Stały się także elementem sieci małej retencji w Poznaniu, która obejmie wybrane place miejskie oraz tereny wokół budynków użyteczności publicznej. Ideą tego rozwiązania jest zasilanie wodą deszczową zieleni miejskiej przy jednoczesnym zapobieganiu dzięki retencji okresowemu zalewaniu terenu oraz suszom.

Podczyszczanie wody deszczowej z dużych zlewni

Najważniejszym elementem sieci retencyjnej na obszarach miejskich są zbiorniki w różnych wykonaniach – powierzchniowe zbiorniki retencyjne szczelne, podziemne zbiorniki szczelne czy powierzchniowe zbiorniki infiltracyjno-retencyjne. W Polsce znajduje się 9258 obiektów zbiornikowych [2]. Dobierane do wielkości odpływu ze zlewni, chronią przed zalaniem tereny np. wokół uszczelnionych ciągów komunikacyjnych, a także zapewniają rezerwę wody na cele miejskie – np. podlewania stadionu.

Ważnym aspektem staje się więc zachowanie odpowiedniej jakości wody, która pochodzi z takich zbiorników. Choć woda opadowa z terenów miejskich nie jest ściekiem, jej jakość może zostać pogorszona zarówno przez zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, jak i zanieczyszczenia powierzchni nieprzepuszczalnych, z których jako spływ powierzchniowy woda opadowa trafia do urządzeń retencyjnych. Niezależnie od jej dalszych losów – ponownego wykorzystania czy infiltracji do gruntu rodzimego – konieczne jest podczyszczenie odpływu. Choć skład zanieczyszczonego odpływu nie jest stały, głównym zanieczyszczeniem jest zawiesina ogólna. Usuwa się ją w osadnikach, piaskownikach, zbiornikach retencyjno-sedymentacyjnych oraz w hydroseparatorach – przelewach burzowych o specjalnej konstrukcji, wykorzystując procesy sedymentacji, flotacji oraz kierunkowania przepływu (np. w osadnikach wirowych).

W ofercie producentów dużych zbiorników retencyjnych (np. prefabrykowanych zbiorników betonowych z dnem lub bez dna) znajdują się osadniki i separatory przystosowane do pracy z odpływem z terenów miejskich. Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego [9] wody opadowe i roztopowe wprowadzane do wód lub urządzeń wodnych z terenów miast powinny zostać oczyszczone do następującej jakości:

• maks. 100 mg/l zawiesiny ogólnej;
• maks. 15 mg/l węglowodorów ropopochodnych [9].

Funkcję tę może spełnić np. układ składający się z osadnika wirowego (usuwanie zawiesin) i separatora lamelowego (usuwanie zanieczyszczeń ropopochodnych i mineralnych), które mogą być zintegrowane z korpusem zbiornika retencyjnego.Do skutecznego podczyszczania odpływu powierzchniowego (np. z przelewów awaryjnych, dróg i autostrad), nawet przepływającego przez tereny o dużym zagrożeniu zanieczyszczeniami, służą tzw. oczyszczalnie hydrofitowe. Są to specjalnie zaprojektowane rozwiązania techniczne symulujące warunki hydrauliczne i siedliskowe terenów bagiennych (podmokłych). Procesy oczyszczania zachodzą na korzeniach i kłączach roślin hydrofitowych, na których bytują bakterie zapewniające skuteczne usuwanie np. azotu, fosforu czy BZT5. Ciekawym przykładem takiej oczyszczalni jest obiekt w gdańskim ogrodzie zoologicznym, z powodzeniem działający od 1992 r. i oczyszczający płynące przez ogród wody Potoku Rynarzewskiego, które obciążone są ładunkiem zanieczyszczeń 2000 RLM. Oczyszczalnia składa się z dwóch filtrów piaskowych i filtra wegetacyjnego, wylewiska o łącznej powierzchni 3100 m² oraz pięciu stref buforowych przy wybiegach dla zwierząt obsadzonych wikliną (Salix viminalis) o powierzchni 6650 m². Dzięki pracy oczyszczalni uzyskuje się obniżenie azotu, fosforu i BZT5 na odpływie z terenów ZOO [10, 11, 12].

Odzysk wód opadowych dla obiektów budowlanych

Ważnym uzupełnieniem sieci retencji miejskiej są instalacje stosowane w obiektach budowlanych. Instalacje do gromadzenia i wykorzystania wody deszczowej stosowane są np. w nowych budynkach dworcowych, hotelach, obiektach magazynowo-logistycznych i przemysłowych, a także w budownictwie mieszkaniowym. W zakończonym w czerwcu 2021 r. programie „Moja Woda” szacowano, że ilość zagospodarowanych wód opadowych i roztopowych na posesjach z domami jednorodzinnymi wynosi 32,102 mln m³/rok [13].

Podstawowym obiektem w takich instalacjach jest zbiornik. Na rynku dostępne są rozwiązania naziemne i podziemne o różnych pojemnościach i wykonaniach materiałowych.

Zbiorniki naziemne służą zwykle do magazynowania wody, np. podlewania ogrodu. Wykonuje się je z tworzyw sztucznych, odpornych na oddziaływanie warunków zewnętrznych, przede wszystkim na starzenie pod wpływem promieni UV czy zmiennej temperatury. Często stają się dekoracyjnym elementem ogrodu czy otoczenia domu (np. stylizowane są na donice ogrodowe z pokrywą będącą wyjmowanym pojemnikiem do uprawy roślin dekoracyjnych). Zbiorniki naziemne łączy się ze zbieraczem wody montowanym na rurze spustowej, można go także wyposażyć w kran lub zestaw do podłączania węża ogrodowego.

Zbiorniki podziemne mają zwykle pojemność powyżej 1 m³. Wykonywane są jako rozwiązania prefabrykowane z betonu czy kompozytów oraz jako odpowiednio ożebrowane wyroby monolityczne z polietylenu wysokiej gęstości, czy polipropylenu. Dla utrzymania ich szczelności, wytrzymałości i trwałości ważne jest zachowanie określonego przez producenta rodzaju gruntu, głębokości przykrycia, sposobu posadowienia i odporności na pracę w wodzie gruntowej. Do rodzaju obciążenia powierzchni trzeba dostosować pokrywę zbiornika.

Pojemność zbiornika dla pojedynczej nieruchomości można dobrać w sposób uproszczony:

gdzie:

f – sprawność filtra zastosowanego na dopływie wody do zbiornika [-], według danych producentów (najczęściej 0,8–1,0);

H – wysokość opadu, oparta na danych z Polskiego Atlasu Natężeń Deszczów (PANDa) [m] [14];

A – powierzchnia dachu w rzucie poziomym [m²];

ψ– współczynnik spływu, charakterystyczny dla danego rodzaju dachu [-];

t – liczba dni bez opadów, podczas których zbiornik zapewnia sprawność systemu [d], zgodnie z zaleceniami producentów t = 20–30 [d].

W przypadku obiektów „wodochłonnych”, szczególnie z dużym zużyciem wody na spłukiwanie sanitariatów, pranie, sprzątanie czy mycie pojazdów, warto zastosować instalację wody deszczowej na cele gospodarcze. Zgodnie z § 126 Warunków Technicznych [15] musi być ona odrębna od instalacji wodociągowej. Zatem stosując np. centralę deszczową, będącą węzłem między instalacją wody opadowej a instalacją wody wodociągowej, zbiornik współpracujący z centralą wyposaża się w zawór elektromagnetyczny ze szczeliną powietrzną stanowiącą zabezpieczenie przed przepływem zwrotnym z grupy AA – zgodnie z normą PN-EN 1717 [16]. Woda doprowadzana ze zbiornika podziemnego może być też dodatkowo dezynfekowana przez filtr UV lub filtrowana na filtrze z węglem aktywnym, co zwiększa jej jakość biologiczno-chemiczną.

Po spełnieniu tych dwóch warunków centrala deszczowa w sposób bezpieczny steruje wykorzystaniem wody, tak by w pierwszej kolejności do punktów poboru kierować wodę deszczową zgromadzoną w zbiorniku. Dopiero kiedy wody w zbiorniku jest za mało, następuje jej dopuszczenie z instalacji wodociągowej. Dzięki temu zużycie wody na terenie nieruchomości jest zracjonalizowane, a na cele gospodarcze nie jest zużywana woda wodociągowa o jakości wody pitnej.

Literatura

1. Marzuchowska Monika, Żebrowski Marcin, Jak działa sponge city – czyli miasto gąbka? w: „Urbcast – podcast o miastach”, https://open.spotify.com/show/2FPURtdbjfqwaf00S7GV5x (dostęp: lipiec 2021)
2. Ministerstwo Infrastruktury, Program przeciwdziałania niedoborowi wody (Retencja. Zatrzymaj wodę!) – projekt, Warszawa, lipiec 2021
3. Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (DzU 2020, poz. 310)
4. Projekt ustawy o inwestycjach w zakresie przeciwdziałania skutkom suszy, https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12337151/katalog/12709767 (dostęp: lipiec 2021)
5. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU 2021, poz. 741)
6. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (DzU 2020, poz. 1333 z późn. zm.)
7. Grajber Anna, Dobiesz Sebastian, „Mokradła Miejskie” – projekt urbanistyczno-krajobrazowy dla terenu zielonego w Stalowej Woli, www.lax.com.pl (dostęp: lipiec 2021)
8. Biała Izabela, Gdańskie ogrody deszczowe spełniają swoją rolę. Gdzie i jak wchłaniają nadmiar wody?, www.gdansk.pl, czerwiec 2019 (dostęp: lipiec 2021)
9. Rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 12 lipca 2019 r. w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego oraz warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu do wód lub do ziemi ścieków, a także przy odprowadzaniu wód opadowych lub roztopowych do wód lub do urządzeń wodnych (DzU 2019, poz. 1311)
10. Kowalik Piotr, Efekty oczyszczania ścieków w oczyszczalniach hydrobotanicznych, „Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie” 1/1996, s. 15–21
11. Obarska-Pempkowiak Hanna, Oczyszczalnie hydrofitowe, Wyd. Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2002
12. Obarska-Pempkowiak Hanna, Mierzejewski Michał, Oczyszczanie wód potoku na terenie ZOO za pomocą filtrów wegetacyjnych i buforowych stref wiklinowych, Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „Oczyszczalnie Hydrobotaniczne”, Gdańsk, 1–3 września 1995
13. WFOŚiGW w Warszawie, Regulamin naboru wniosków w ramach programu priorytetowego „Moja Woda” na lata 2020-2024, marzec 2021, https://portal.wfosigw.pl/dokumenty/moja_woda/od_22032021/2_Regulamin_Moja_Woda_drugi_nabor.pdf (dostęp: 13.05.2021)
14. Polski Atlas Natężeń Deszczów (PANDa), https://atlaspanda.pl (dostęp: lipiec 2021)
15. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU 2019, poz. 1065 i 2020, poz. 1608 i 2351)
16. PN-EN 1717 Ochrona przed wtórnym zanieczyszczeniem wody w instalacjach wodociągowych i ogólne wymagania dotyczące urządzeń zapobiegających zanieczyszczaniu przez przepływ zwrotny
17. Szpakowski Wojciech, Rayss Joanna, Lademann Dorota, Ogród deszczowy w 5 krokach, Wyd. Gdańskie Wody, kwiecień 2018, http://www.gdmel.pl/mala-retencja/poradnik (dostęp: 13.05.2021)
18. Szruba Maria, Odwodnienie i zagospodarowanie wód opadowych w miastach, „Nowoczesne Budownictwo Inżynieryjne” maj–czerwiec 2019
19. Gudelis-Taraszkiewicz Katarzyna, Nowe „życie” wody deszczowej w mieście, Warunki Techniczne.PL nr 5 (31), 2019
20. Materiały techniczne firm: Delfin, Dorken, Ekobudex, Ecol-Unicon, GRAF, Greenfond, Green Water Solutions, Haba, Leca, Optigrun, Pedrollo, Pipelife, Sempergreen, Soprema, Wavin, Wilo

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!