Ponowne otwarcie hoteli w świetle wytycznych sanitarnych

Instalacje wodne mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia człowieka, jeśli znajdują się w nich bakterie m.in. z rodziny Legionella. Do organizmów wnikają one podczas wdychania aerozolu wodnego, dlatego źródłem zakażenia może być np. prysznic lub klimatyzacja. Spożycie wody z tymi bakteriami nie stanowi zagrożenia, ale zachłyśnięcie się wodą już tak. Bakterie Legionella wywołują choroby nazywane legionelozami. Przebieg takiej choroby przypomina zapalenie płuc i może być ciężki, zwłaszcza u osób starszych i o niższej odporności. Legioneloza bez zapalenia płuc określana jest jako gorączka Pontiac, a jej objawy przypominają łagodny przypadek grypy. Legionella zazwyczaj nie jest przenoszona z człowieka na człowieka. Do czynników ryzyka rozwoju legionelozy należą: przewlekłe choroby płuc, osłabiony układ odpornościowy, niewydolność wątroby lub nerek, cukrzyca i nowotwory oraz podeszły wiek i palenie papierosów. Typowe objawy choroby legionistów to niewydolność oddechowa, gorączka i ostry kaszel (rys. 1). Są one podobne do objawów zakażenia wirusem SARS-CoV-2, jednak powszechnie dostępne testy antygenowe na COVID-19 pozwalają z dużym prawdopodobieństwem wykluczyć tę przyczynę i szukać innej. Nie prowadzi się jednak powszechnie badań źródła przypadków zapalenia płuc.

Na podstawie opublikowanych w rocznych biuletynach PZH danych dotyczących chorób zakaźnych i zatruć w Polsce, na rys. 2 pokazano ogólną liczbę zachorowań na legionelozę, tj. chorobę legionistów i gorączkę Pontiac, w latach 2012–2021. Od kilku lat zwraca się uwagę na fakt, że lekarze w całym kraju zbyt rzadko łączą przypadki ciężkich zapaleń płuc z zakażeniem bakterią Legionella, a liczby zgłaszanych zachorowań są na pewno zaniżone i nie obrazują rzeczywistej sytuacji epidemiologicznej. W 2019 roku w Polsce zdiagnozowano 87 przypadków, natomiast w Niemczech 1511. Środowiska medyczne zalecają większy nacisk na rozpoznawanie zachorowań na legionelozę i wskazują na dostępność wiarygodnych testów pozwalających na szybkie wykrycie antygenu Legionella pneumophila w moczu [1]. Dla porównania: według danych PZH zakażeniu wirusem SARS-CoV-2 uległo w kraju w 2020 r. 1 305 435 osób, a w 2021 r. 2 846 900 osób. Pandemia COVID-19 może dodatkowo w sposób pośredni przyczyniać się do wzrostu zakażeń Legionellą. Wynika to z powstawania sprzyjających warunków do rozwoju bakterii w instalacjach wodnych w wyniku ich nieużytkowania w budynkach zamkniętych na skutek lockdownu. Ponowne otwieranie budynków w przypadku chwilowej poprawy sytuacji epidemiologicznej może stanowić przyczynę wzrostu zagrożenia dla użytkowników instalacji wodnych.

Liczba zachorowań na legionelozę pokazana na rys. 2 nie budzi dużego niepokoju, należy jednak zauważyć, że przeprowadzone w Polsce liczne badania w kierunku wykrywania pałeczek Legionella w ciepłej i zimnej wodzie wodociągowej wykazują, iż skażenie wody bakteriami można uznać za powszechne, zwłaszcza w instalacjach wykonanych przed rokiem 2002, gdy nie wymagano stosowania rozwiązań dotyczących utrzymywania odpowiedniej temperatury wody i np. skutecznej dezynfekcji termicznej. Problem dotyczy również budynków pasywnych [2, 3]. We wszystkich typach obiektów stwierdza się obecność bakterii Legionella, a w przypadku hoteli nawet 75% badanych budynków charakteryzuje obecność bakterii w instalacjach wodnych [4].

Czytaj także: Ponowne otwarcie hoteli w świetle wytycznych sanitarnych

Czynniki wpływające na rozwój bakterii

Czynniki, które prowadzą do rozwoju bakterii Legionella, zostały szeroko opisane w literaturze przedmiotu [6, 7]. Potwierdzono, że do namnażania się bakterii przyczyniają się [5, 8–10]:

• biofilm w instalacjach (tj. cienka warstwa osadu biologicznego powstająca na wewnętrznych powierzchniach elementów instalacji wodociągowych), który jest dla bakterii pożywieniem i schronieniem przed wyższą temperaturą wody i środkami dezynfekcyjnymi;
• kamień i osad w instalacjach powodujące zużywanie środka dezynfekującego i tworzenie schronienia dla bakterii Legionella;
• wahania temperatury wody w instalacji i zbiornikach c.w.u., tj. zarówno wzrost temperatury wody zimnej, jak i spadek temperatury wody ciepłej.

Legionella namnaża się najszybciej w przedziale temperatur 25–42°C [5], a nawet do 45°C [10]. W miarę obniżania temperatury spada tempo wzrostu liczby bakterii i przechodzą one w stan uśpienia, ale nie giną. Wzrost liczby bakterii spowalnia się także w temperaturach powyżej 45°C i wraz ze zwiększeniem temperatury czas obumierania skraca się aż do momentu ich inaktywacji w temperaturze powyżej 70°C. Aspekt temperatury wody podnoszony jest niemal we wszystkich publikacjach związanych z instalacją wody pitnej. Na rys. 3 zobrazowano wpływ temperatury na przeżywalność i namnażanie się bakterii Legionella;

• pH wody, które tylko w zakresie od ok. 6,5 do 8,5 powoduje skuteczne działanie środków dezynfekujących;
• obecność w wodzie pierwotniaków i glonów;
• zmiany ciśnienia wody, które powodują odklejanie się biofilmu i jego przedostawanie do kolejnych części instalacji;
• niewystarczająca ilość środka dezynfekującego w wodzie wodociągowej;
• stagnacja wody (wiek wody) sprzyja rozwojowi biofilmu i wzrostowi temperatury wody zimnej oraz obniżeniu temperatury wody ciepłej, a także poziomu środka dezynfekującego;
• nieprawidłowe łączenie różnych materiałów instalacyjnych wpływa na obniżenie skuteczności środka dezynfekującego i wzrost biofilmu;
• łączenie źródeł wody pitnej z innymi źródłami wody, które nie są poddane kontroli i odpowiednio zabezpieczone przed namnażaniem bakterii;
• stosowanie dodatkowych filtrów we fragmentach instalacji;
• stosowanie lokalnie urządzeń podnoszących ciśnienie wody.

Legionella w hotelu

Legionella może się rozwijać w wielu miejscach instalacji wodnych budynków hotelowych. Skażone bakteriami mogą być [12]:

• instalacje ciepłej i zimnej wody wodociągowej (wody pitnej),
• urządzenia do wytwarzania lodu,
• instalacje chłodnicze i wieże chłodnicze w systemie wentylacji,
• fontanny,
• poidła,
• instalacje basenowe i spa (tj. jacuzzi, wanny z hydromasażem),
• zbiorniki wody w układzie z instalacją solarną,
• instalacje magazynowania wody szarej lub/i deszczowej,
• instalacje podlewania zieleni.

Do rozwoju bakterii przyczyniają się dodatkowo przerwy w dostawie wody oraz występowanie w hotelach niezamieszkanych pięter. Na rys. 4 przedstawiono najbardziej charakterystyczne miejsca pojawiania się bakterii w obiektach tego typu [13].

Podstawowe elementy, które musi uwzględnić projektant instalacji wodociągowej w hotelu i innych obiektach zamieszkania zbiorowego w celu uniknięcia ryzyka namnażania się bakterii Legionella i walki z nią, to:

• dobór odpowiednich materiałów instalacyjnych (np. o działaniu bakteriostatycznym) o średnicy zapewniającej właściwy przepływ wody. Zarówno zbyt małe, jak i zbyt duże prędkości przepływu wody sprzyjają namnażaniu się bakterii. Rozwój mikroorganizmów i strefy biofilmu oraz odrywanie cząstek biofilmu z powierzchni wewnętrznych przewodów to efekty niewłaściwej prędkości wody, uderzeń hydraulicznych i zmian kierunku przepływu wody;

• stosowanie izolacji termicznych wszystkich przewodów, zarówno wody ciepłej, cyrkulacyjnej, jak i zimnej, a także zbiorników wody;
• eliminowanie w instalacji odcinków z niskim i zerowym przepływem wody;
• instalowanie termostatycznych zaworów mieszających w celu zapobiegania poparzeniom;
• stosowanie baterii fabrycznie wyposażonych w program przepłukiwania antystagnacyjnego, ze specjalną wewnętrzną konstrukcją zmniejszającą poziom stagnacji wewnątrz korpusu;
• identyfikacja elementów instalacji wodnej, które przyspieszają rozkład pozostałości środków dezynfekujących (np. urządzenia UV, zmiękczacze wody, filtry węglowe, grzałki);
• zaprojektowanie odpowiedniej wielkości zbiorników magazynujących wodę;
• zapewnienie wymuszonego obiegu wody w instalacji cyrkulacyjnej;
• dobór optymalnej metody dezynfekcji instalacji wodnej i adekwatnych do niej materiałów instalacyjnych.

Najważniejsze informacje i zalecenia dla właścicieli i zarządców budynków dotyczące stałego kontrolowania obecności bakterii Legionella w instalacjach ciepłej i zimnej wody w okresie utrzymania i prowadzania budynku, na podstawie dostępnych światowych wytycznych, zebrano w tabeli 1 [14]. Podjęte środki kontroli oraz działania powinny być odpowiednio dokumentowane.

Wytyczne branżowe

Wiele organizacji i instytucji na całym świecie podaje informacje dotyczące stanu zagrożenia w wyniku stagnacji wody i wytyczne związane z ponownym otwieraniem budynków. Najcenniejsze informacje, cytowane przez inne organizacje branżowe, podane zostały przez:

• ASHRAE – Amerykańskie Stowarzyszenie Inżynierów Ogrzewnictwa, Chłodnictwa i Klimatyzacji (The American Society of Heating, Refrigerating and Air-Conditioning Engineers) w poradniku pt. „Guideline 12-2020 – Managing the Risk of Legionellosis Associated with Building Water Systems”;
• ESCMID-ESGLI – Grupa Badawcza ds. zakażeń Legionellą w Europejskim Towarzystwie Mikrobiologii Klinicznej i Chorób Zakaźnych (The European Study Group for Legionella Infections) w poradniku pt. „Guidance for managing Legionella in building water systems during the COVID-19 pandemic”;
• CDC – agencję rządu federalnego Stanów Zjednoczonych wchodzącą w skład Departamentu Zdrowia i Opieki Społecznej (Centre of Disease Control and Prevention), która wydała zestaw poradników dotyczących zaleceń do stosowania przed ponownym otwarciem przedsiębiorstwa lub budynku zamieszkania zbiorowego minimalizujących ryzyko namnażania bakterii Legionella w poszczególnych instalacjach wodnych;
• NSF International w wytycznych pt. „Business Continuity During COVID-19 Requires Management of Building Water Systems Before Reopening”;
• ESPRI – Instytut Studiów nad Środowiskiem i Polityką (Environmental Science Policy and Research Institute) w poradniku pt. „Building Water Quality and Coronavirus: Flushing Guidance for Periods of Low or No Use”;
• EPA – Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska (U.S. Environmental Protection Agency) w publikacji pt. „Information on Maintaining or Restoring Water Quality in Buildings with Low or No Use”.

Poradnik ASHRAE Guideline 12-2020 jest aktualizacją wydanego w 2000 r. dokumentu, uszczegóławiającą wytyczne w zakresie ponownego otwarcia budynków w pandemii COVID-19 opracowane na podstawie normy ANSI/ASHRAE Standard 188. Dotyczy budynków zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej (hotele, biurowce, szpitale i inne placówki opieki zdrowotnej, domy opieki, szkoły, uniwersytety, budynki komercyjne, budynki przemysłowe oraz wielorodzinne budynki mieszkalne) i jest adresowany do projektantów oraz osób zajmujących się budową/montażem instalacji, uruchomieniem, zarządzaniem, eksploatacją, konserwacją i serwisowaniem systemów wodnych i elementów instalacji wodnych budynków. Podaje cztery kroki, które powinny zostać podjęte odnośnie do systemu wodnego w budynku w celu zmniejszenia ryzyka przeniesienia bakterii Legionella bądź zarażenia się nią:

Krok 1. Lokalizacja miejsc możliwych do rozwoju bakterii Legionella oraz miejsc gromadzenia się osadów jako dobrego środowiska dla rozwoju biofilmu i w konsekwencji Legionelli. Zaleca się rutynowe czyszczenie, konserwację i płukanie.

Krok 2. Kontrola temperatury wody ciepłej i zimnej (zakres temperatur zgodnie z tabelą 1) oraz instalowanie zaworów mieszających w celu uniknięcia ryzyka poparzenia; należy im zapewnić przegląd serwisowy zgodnie z zaleceniami producenta.

Krok 3. Minimalizowanie wieku wody, tj. czasu, w którym pozostaje ona w systemie wodociągowym. Prawdopodobieństwo namnażania się bakterii Legionella wzrasta wraz z wiekiem wody. Stagnacja wody lub warunki niskiego przepływu mogą powodować utratę pozostałości środków dezynfekcyjnych i zmianę temperatury wody sprzyjającą rozwojowi bakterii Legionella. Zalecane jest rutynowe płukanie w celu wymiany starzejącej się wody i oczyszczenia instalacji z osadów i złogów.

Krok 4. Odpowiednia ilość środka dezynfekującego zapewniana jest w ramach sieci wodociągowej, należy rozważyć zastosowanie dodatkowej dezynfekcji systemu wodnego w budynku.

W okresach lockdownu, niskiego obłożenia, a także poza sezonem wiele budynków może nie dysponować odpowiednim personelem lub zasobami do utrzymania właściwej temperatury wody i zapewnienia płukania podczas przestojów. Okres zamknięcia budynku wynoszący powyżej jednego miesiąca jest uważany za obligatoryjny do podjęcia dodatkowych niezbędnych czynności związanych z obsługą instalacji wodnych. ESPRI sugeruje, że w takim przypadku pojedyncze spłukiwanie, zwłaszcza złożonego systemu wodnego budynku, może nie wystarczyć do przywrócenia właściwej jakości wody i wymagane jest ciągłe płukanie przez 10–30 minut, a im dłużej trwała przerwa w działaniu, tym większy wysiłek wymagany jest do zapewnienia odpowiedniego stanu instalacji [15, 16]. Płukaniu powinny zostać poddane wszystkie punkty czerpalne (tj. zawory, baterie itp.), z których w miarę możliwości należy usunąć perlatory. Płukanie należy organizować tak, aby zmaksymalizować przepływ wody, oraz przeprowadzać je jednokierunkowo. Można to zrobić np. poprzez otwarcie wszystkich wylotów jednocześnie, aby przepłukać przewód zasilający, a następnie płukać wyloty indywidualnie, zaczynając w pobliżu miejsca, gdzie woda wchodzi do budynku. Ważne, aby najpierw przepłukać instalację wody zimnej (wg ESGLI wodą o temperaturze ≤ 25°C przez 2 minuty), a dopiero potem instalację wody ciepłej. Zalecana jest także wymiana wszystkich filtrów. EPA zaleca:

• płukać instalację ciepłej wody do momentu osiągnięcia na wylewce baterii czerpalnej maksymalnej temperatury nie niższej niż 49°C (ESGLI: 50°C przez min. 1 min);
• rozważyć kontrolę parametrów jakości wody, tj. temperatury, pH i poziomu środka dezynfekującego, w wodzie wpływającej do budynku i w punktach poboru po płukaniu w celu zweryfikowania świeżości wody w całym systemie hydraulicznym;
• opróżnić i oczyścić zbiorniki wody oraz podgrzewacze wody zgodnie z instrukcjami producenta;
• rozważyć konieczność dezynfekcji termicznej.

ESPRI wskazuje na dezynfekcję systemów wodnych w budynkach przy użyciu skoncentrowanego chloru, przestrzegając jednocześnie przed uszkodzeniem elementów instalacji wodno-kanalizacyjnej w razie jego niewłaściwego stosowania. W większości przypadków płukanie wodą o normalnej zawartości chloru (zawartej w wodzie wodociągowej) uważa się za wystarczające do oczyszczenia systemu wodnego.

ESSGLI i NSF International proponują dezynfekcję chemiczną i stosowanie biocydów przez co najmniej 2 dni przed pobraniem próbek wody na obecność bakterii Legionella. Zbyt wcześnie po procesie dezynfekcji pobrane próbki do badań mikrobiologicznych mogą bowiem dać wyniki fałszywie ujemne.

ESGLI podaje, że przed otwarciem hotelu/budynku należy [21]:

• do spłuczek toaletowych dodać tabletki z chlorem lub dwutlenkiem chloru bądź wybielacz, pozostawić na godzinę, a następnie spłukać przy zamkniętej pokrywie;
• przeprowadzić pełną dezynfekcję instalacji wody zimnej, sprawdzając poziom chloru w najdalszym punkcie czerpalnym, także po wypłukaniu instalacji;
• w zbiornikach wody pitnej zapewnić zawartość wolnego chloru na poziomie 0,2–1 mg/l.

Wskazane jest posiadanie dokumentacji kontroli, oceny ryzyka i planów zarządzania, danych z monitoringu i działań naprawczych. Wiele wytycznych zaleca wykonanie testów na obecność Legionelli w instalacji (we współpracy z akredytowanym laboratorium) w celu potwierdzenia, że stosowane praktyki są prawidłowe, lub gdy powyższy harmonogram działań nie może być ściśle przestrzegany.

Aspekt bezpieczeństwa osób wykonujących zalecane czynności również jest podnoszony w niektórych publikacjach. Zaleca się głównie stosowanie ochrony dróg oddechowych, aby zmniejszyć narażenie na aerozole, które mogą zawierać bakterie Legionella. W zamkniętych pomieszczeniach, w których prawdopodobne jest wytwarzanie aerozoli, zalecane jest noszenie maski filtrującej powietrze wyposażonej w filtr N95 [17, 18].

Krajowe wytyczne

Zalecenia dotyczące ponownego otwierania budynków, wskazujące czynności, jakie należy podjąć, aby zapobiec zakażeniom bakteriami Legionella po ograniczonej eksploatacji lub dłuższym przestoju budynku, sformułowane zostały przez Główny Inspektorat Sanitarny i dostępne są na jego internetowej stronie [19]. Wytyczne te opracowano na podstawie obowiązujących w Polsce przepisów prawnych związanych z bezpieczeństwem wodnym, a także zaleceń organizacji WHO oraz ESGLI. Są one zatem bardzo podobne do przedstawionych wcześniej i wskazują te same miejsca zagrożone występowaniem Legionelli, tj. systemy wodociągowe wody ciepłej i wody zimnej w budynkach, urządzenia pełniące funkcje dekoracyjne, urządzenia służące rekreacji wodnej i systemy klimatyzacyjne.

Przed ponownym otwarciem budynków należy podjąć działania obejmujące: płukanie instalacji, dezynfekcję chemiczną lub termiczną, a w przypadku zwiększonego ryzyka przeprowadzenie badań w kierunku Legionelli w budynkach, w których wykonywane były one sporadycznie (1–2 razy w roku), oraz obiektach, w których wyniki poprzednich badań wskazywały na obecność bakterii Legionella.

Należy zwracać szczególną uwagę na zwiększanie wiedzy osób zarządzających obiektami w celu oceny potencjalnego ryzyka związanego z wewnętrznymi systemami wodociągowymi. Drugi punkt dotyczy utrzymania odpowiedniej temperatury, nawet powyżej 55°C w punktach czerpalnych, a w podgrzewaczu ponad 60°C, który ponadto powinien zostać wcześniej opróżniony i oczyszczony. W punkcie 3 podane zostały cele płukania instalacji, w tym osiągnięcie odpowiednich temperatur wody w jak największej liczbie punktów czerpalnych i poziomu stężenia środka dezynfekującego. Punkty 4–7 dotyczą instalacji wodnych innych niż wody pitnej, mianowicie urządzeń dekoracyjnych, basenów, klimatyzacji, ppoż. i wyposażenia BHP. Ostatni punkt obejmuje cele właściwego zarządzania i eksploatacji instalacji wodnych.

W procesie zapewnienia bezpieczeństwa wodnego udział bierze wiele stron. Często niezbędna jest współpraca przedstawicieli kilku branż, aby zapewnić:

• bezpieczeństwo nie tylko użytkowników instalacji, ale i personelu zajmującego się czyszczeniem/dezynfekcją,
• prawidłową pracę systemów wodnych,
• ograniczenie błędów, a co za tym idzie – kosztownych napraw [20].

Ważne jest również uzmysławianie osobom odpowiedzialnym za ten proces istoty zagrożenia związanego z wodą, możliwości nowych technologii i zasobów wodnych.

Koszty płukania instalacji

W odniesieniu do przykładowego średniego hotelu, z 35 pokojami dwuosobowymi i 6 trzyosobowymi, policzono objętość instalacji wody pitnej i ilość wody zużytej do dwukrotnego płukania instalacji. Wyniki podano w tabeli 2. Przyjmując koszt wody i odprowadzenia ścieków według cennika wrocławskiego MPWiK na poziomie 11,80 zł/m³, cena wody zużytej na płukanie wyniesie 8,97 zł. To znikomy koszt w stosunku do ryzyka, jakie niesie ze sobą brak działań zapobiegających namnażaniu się bakterii, powodujący ewentualne zachorowania klientów hotelu. Także zgodnie z wytycznymi WHO korzyści wynikające ze wszelkich interwencji mających na celu redukcję zagrożeń związanych z wodą niezdatną do picia znacznie przewyższają ewentualne koszty działań zapobiegawczych.

Podsumowanie

W celu zapewnienia bezpieczeństwa wodnego w budynkach, zarówno w trakcie jego normalnej eksploatacji, jak i nieużytkowania, należy przestrzegać czterech fundamentalnych zasad:

1. utrzymywać wodę zimną jako zimną,

2. utrzymywać wodę ciepłą jako ciepłą,

3. utrzymywać wodę w ruchu,

4. utrzymywać system w czystości.

W przypadku braku środków na zapewnienie właściwej eksploatacji instalacji wodnej i zastoju wody w instalacji dłuższego niż tydzień należy tę instalację płukać. W razie przerwy dłuższej niż miesiąc należy podjąć dodatkowe działania, np. właściwą dezynfekcję, czyszczenie, pamiętając o bezpieczeństwie przeprowadzających je osób oraz udokumentowaniu podjętych czynności i ich efektów.

Literatura

1. Stypułkowska-Misiurewicz Hanna, Czerwiński Michał, Legioneloza w Polsce w 2014 roku, „Przegląd Epidemiologiczny” 6/2016
2. Witkowski Bartosz, Schabowicz Krzysztof, Budynek pasywny – podstawowe zasady, „Materiały Budowlane” 37–39, 593 (1) 2022, doi:10.15199/33.2022.01.03
3. Hasselaar Evert, Health risk associated with passive houses: An exploration, „Indoor Air” 8/2008
4. Konieczny I., Zyskowski Ł., O Legionelli statystycznie, „Instal” 2/2015
5. CDC, Developing a Water Management Program to Reduce Legionella Growth & Spread in Buildings: A practical guide to implementing industry standards, „Centers Dis. Control Prev.”, 2017
6. Wolski Andrzej, Kaiser Krzysztof, Legionella w instalacjach budynków, Ośrodek Informacji „Technika instalacyjna w budownictwie,” Warszawa 2009
7. Bezpieczeństwo wodne w budynkach, GIS 2017
8. Toczyłowska Bożenna, Analiza przyczyn skażenia bakteriami Legionella wody w instalacjach wodociągowych na przykładzie wybranych obiektów, „Technologia Wody”, 5/2012
9. Toczyłowska Bożenna, Ograniczanie zagrożenia bakteriami Legionella w eksploatowanych instalacjach wodociągowych i klimatyzacyjnych, ITB
10. ASHRAE Guideline 12-2020 Managing the Risk of Legionellosis Associated with Building Water Systems, 2020, https://ashrae.iwrapper.com/ASHRAE_PREVIEW_ONLY_STANDARDS/GL_12_2020
11. ASHRAE Guideline 12-2000 Minimizing the Risk of Legionellosis Associated with Building Water Systems, 2000
12. Toczyłowska Bożenna, Wybór optymalnej metody zwalczania bakterii Legionella w obiektach krytych pływalni, Konferencja „Instalacje basenowe”, 2015
13. CDC, Legionnaires’ Disease Prevention: Making a Splash with Safe Water, 2021
14. CDC, Toolkit for Controlling Legionella in Common Sources of Exposure (Legionella Control Toolkit ), 2021
15. ESPRI, Building Water Quality and Coronavirus: Flushing Guidance for Periods of Low or No Use, 2020
16. Bates Jeff, Root Patsy, Water management best practices during and after low or no occupancy, „ASHRAE J.” 6/2020
17. Reopening Buildings After Prolonged Shutdown or Reduced Operation, https://www.cdc.gov/nceh/ehs/water/legionella/building-water-system.html
18. Legionellosis (Legionnaires’ Disease and Pontiac Fever) – Control Prevention | Occupational Safety and Health Administration, https://www.osha.gov/legionnaires-disease/control-prevention#coldwater
19. Zalecenia dotyczące ponownego otwierania budynków użyteczności publicznej i zamieszkania zbiorowego po wydłużonym przestoju lub ograniczonej eksploatacji, w ramach działań zapobiegających zakażeniom bakteriami z rodzaju Legionella, 2021, https://www.gov.pl/web/gis/zapobieganie-zakazeniom-bakteriami-z-rodzaju-legionella--zalecenia-dot-ponownego-otwierania-budynkow-uzytecznosci-publicznej-i-zamieszkania-zbiorowego-po-wydluzonym-przestoju-lub-ograniczonej-eksploatacji
20. Krzymowski Rafał, Holistyczne podejście do projektowania w czasach pandemii, „Materiały Budowlane” 41–42, 584 (4), 2021
21. https://www.escmid.org/fileadmin/src/media/PDFs/3Research_Projects/ESGLI/COVId_buidling_water_system_guidance_27_3_20_v4_DS_pk.pdf

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!