Bezpieczeństwo wewnętrznych instalacji wodociągowych w szkołach

Doświadczenie pokazuje, że niewłaściwe projektowanie i zarządzanie instalacjami wodociągowymi w budynkach może się stać przyczyną występowania chorób. Zagrożeń dla zdrowia można uniknąć i w prosty sposób je kontrolować. Działania mające na celu zminimalizowanie, a nawet wyeliminowanie ryzyka występowania chorób powinny stanowić priorytet w zapewnieniu zdrowia publicznego. W naszym kraju zarządzanie instalacjami wodociągowymi w szkołach jest bardzo często bagatelizowane i nie jest objęte zakresem odpowiedzialności dostawcy wody. Dostawca odpowiada za jej jakość w ograniczonym stopniu, jedynie do punktu poboru – jest nim zazwyczaj pierwszy zawór za wodomierzem głównym. Dbałość o instalację wewnętrzną spoczywa zatem na administratorze, zarządcy lub właścicielu budynku, którego znajomość i przestrzeganie wytycznych dotyczących wody pitnej są często ograniczone [1].

W Polsce wymagania dotyczące wody pitnej określa rozporządzenie w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi [3] wraz z załącznikami. Woda jest zdatna do użycia, jeżeli jest wolna od mikroorganizmów chorobotwórczych i pasożytów w liczbie stanowiącej potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego oraz wszelkich substancji w stężeniach stanowiących potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego, nie wykazuje agresywnych właściwości korozyjnych i spełnia wymagania mikrobiologiczne i chemiczne. Graniczne wartości powyższych parametrów i bakterii występujących w zimnej wodzie ujęte zostały w załączniku nr 1 do rozporządzenia [3]. Dodatkowo ciepła woda użytkowa powinna spełniać wymagania określone w załączniku nr 5, który skupia się głównie na zawartości mikroorganizmów Legionella sp. Powyższe rozporządzenie uwzględnia zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia, ale przede wszystkim jest zgodne z dyrektywą Rady Unii Europejskiej (Ramową Dyrektywą Wodną), która określa parametry dopuszczalnego stężenia substancji szkodliwych dla zdrowia, barwę, mętność, ogólną liczbę bakterii, zawartość ogólnego węgla organicznego, smak i zapach.

Dostawcy wody są zobowiązani przepisami prawa (ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków [4]) do zapewnienia dostaw wody o wymaganej jakości w sposób ciągły oraz do prowadzenia systematycznej kontroli jakości wody, która obejmuje analizę parametrów fizyko-chemicznych, bakteriologicznych i organoleptycznych zarówno na wyjściu z zakładu wodociągowego, jak i w sieci rozdzielczej, a także bezpośrednio u odbiorców. Nadzór nad jakością wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi sprawowany jest w Polsce przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej [2, 3].

Jakość wody po drodze do konsumenta

O ile możemy być spokojni, że jakość wody dostarczanej przez przedsiębiorstwa wodociągowe spełnia obowiązujące normy w punkcie poboru, o tyle rodzi się pytanie o jej jakość w punktach czerpalnych na instalacjach wewnętrznych. W świetle zapisów dyrektywy w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi [5] wartości parametryczne do celów oceny jakości wody pitnej mają być przestrzegane w punkcie, w którym woda wypływa z kranów używanych zwykle do poboru wody do spożycia. Na powyższe mogą mieć wpływ nie tylko zewnętrzne systemy wodociągowe, ale przede wszystkim wewnętrzne, co sprawia, że nawet jeśli jakość wody doprowadzanej do budynku nie budzi zastrzeżeń, może ona ulec znacznemu pogorszeniu w wyniku oddziaływania wewnętrznej instalacji wodociągowej w samym obiekcie [5, 6].

Czytaj też: Odprowadzanie wody z nowoczesnych łazienek i obszarów wellness >>

Duża grupa chorób przenoszonych przez wodę związana jest ze skażeniem mikrobiologicznym, jak i chemicznym wody w instalacjach wewnętrznych. WHO odnotowała, że w Unii Europejskiej największe obciążenie dla zdrowia spośród wszystkich patogenów przenoszonych przez wodę powoduje bakteria Legionella. Atakuje drogi oddechowe i powoduje ostre zapalenie płuc. Infekcja objawia się: gorączką, kaszlem, bólami głowy, bólami brzucha, nudnościami, biegunką i niewydolnością oddechową; w skrajnych przypadkach może powodować śmierć. Przenoszona jest poprzez systemy dystrybucji ciepłej wody użytkowej drogą inhalacyjną, np. podczas korzystania z prysznica. Ma to więc wyraźny związek z wewnętrznymi systemami wodociągowymi [1, 5].

Z kolei objawy zatrucia metalami ciężkimi, np. ołowiem, miedzią, kadmem, niklem, w zależności od substancji i jej stężenia mogą powodować zaburzenia żołądkowo-jelitowe, negatywne skutki neurologiczne, a nawet uszkodzenia nerek i choroby nowotworowe. Zatrucie może nastąpić na skutek spożycia wody zawierającej nadmierne stężenia spowodowane wymywaniem substancji związanych z korozją lub stojącą wodą [1].

Przenoszenie chorób przez wodę i zatrucia mogą być spowodowane nieodpowiednim stanem technicznym instalacji, korozją, nieprawidłowym połączeniem przewodów, brakiem zabezpieczeń przed przepływem wstecznym, bezpośrednim skażeniem na skutek błędów w wykonaniu instalacji wodnych, uwalnianiem substancji niebezpiecznych z nieodpowiednich materiałów, pośrednim skażeniem przez połączenia pomiędzy instalacjami wody pitnej oraz wody zanieczyszczonej lub magazynami substancji chemicznych, miejscowym rozwojem mikroorganizmów (np. Pseudomonas aeruginosa, niegruźliczych prątków Mycobacteria oraz Legionella) [1, 6].

Pogorszeniu jakości wody może sprzyjać wieloletni czas eksploatacji systemu, niski rozbiór wody i związany z nim długotrwały zastój wody w instalacji, wyższa temperatura wody w budynku oraz niekorzystny stosunek powierzchni elementów konstrukcyjnych instalacji do objętości kontaktującej się z nią wody, sprzyjający zjawisku migracji.

Nieodpowiedni stan wewnętrznej instalacji wodociągowej w budynku może powodować pogorszenie jakości wody – głównie wskaźników decydujących o ocenie sensorycznej i akceptowalności, ale także bezpieczeństwie dla zdrowia (skażenie mikrobiologiczne, ołów) [6].

Dostęp dzieci do wody pitnej

Świadomość powyższych zagrożeń jest istotna m.in. ze względu na fakt, że od 2015 roku we wszystkich szkołach wprowadzony został zakaz sprzedaży „śmieciowej” żywności dla dzieci, m.in. przetworzonych, zawierających substancje mogące szkodzić zdrowiu, dosładzanych napojów. Tym samym szkoły i przedszkola powinny zapewnić dzieciom czystą wodę do picia, za którą użytkownicy nie będą musieli płacić.

W świetle krajowych przepisów [7, 8] oraz wspólnego stanowiska Ministra Edukacji Narodowej, Ministra Zdrowia oraz Ministra Sportu i Turystyki w sprawie działań podejmowanych przez szkoły i przedszkola w zakresie zdrowego żywienia uczniów i dzieci, obowiązkiem szkół i przedszkoli jest „Umożliwienie uczniom/dzieciom dostępu do produktów i napojów (…) zapewnienie uczniom/dzieciom dostępu do wody pitnej”, co wynika także z zaleceń Inspekcji Sanitarnej opracowanej na podstawie materiałów WHO, Panelu ds. Produktów Dietetycznych, Żywienia i Alergii Europejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Żywności (EFSA 2010) oraz raportu „Wise up on water” Water UK 2006, jak również ww. dyrektywy.

Umożliwienie dzieciom i młodzieży bezpośredniego korzystania z wody wodociągowej do picia podczas pobytu w placówkach szkolno-wychowawczych zaczyna być obecnie szeroko promowane w Polsce, nie tylko dzięki powyższym zapisom prawnym, ale również na skutek rosnącej świadomości dotyczącej konieczności kształtowania zdrowych nawyków żywieniowych i zdrowego trybu życia od najmłodszych lat. Mówi o tym nowa piramida żywienia, kładąc mocny nacisk na uświadamianie niebagatelnego wpływu odpowiedniego nawodnienia organizmu na zdrowie. W powyższy trend wpisuje się również wzrastająca świadomość ekologiczna społeczeństwa i dążenie do ograniczenia ilości odpadów, a przede wszystkim plastiku używanego zazwyczaj przy sprzedaży butelkowanych napojów. Tym samym coraz większą popularność zyskują pitniki instalowane w szkołach. Rozwiązanie to zapewnia stały dostęp do czystej wody, jednak zachęcanie dzieci do bezpośredniego spożycia wody wodociągowej wymaga zapewnienia jej odpowiedniej jakości.

Dlatego też w świetle nowej dyrektywy w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi [5] otwiera się furtka dla wprowadzenia narzędzia umożliwiającego zarządzanie jakością wody w instalacjach wewnętrznych w sposób efektywny. Stanowi ona odpowiedź na inicjatywę obywatelską „Right2Water” na rzecz poprawy dostępu wszystkich Europejczyków do bezpiecznej i wysokiej jakości wody z kranu. Jej celem jest ochrona zdrowia ludzkiego przed niepożądanymi skutkami wszelkiego zanieczyszczenia wody poprzez zapewnienie, by była ona zdrowa i czysta, a także powszechnie dostępna. Dyrektywa ta uaktualnia normy jakości wody z kranu, ustalając maksymalne limity dla niektórych substancji zanieczyszczających, tj. ołów i szkodliwe bakterie. Nakłania do wprowadzania programów monitorowania w celu sprawdzenia, czy woda przeznaczona do spożycia przez ludzi spełnia wymogi. Może to być rozwiązane poprzez wdrażanie oceny ryzyka w budynkach prywatnych i użyteczności publicznej oraz regulacje dotyczące kontroli jakości materiałów budowlanych i instalacyjnych w tzw. budynkach priorytetowych, a więc m.in. w szkołach i przedszkolach [5].

Czytaj też: Etykietowanie kolektorów słonecznych >>

Plany Bezpieczeństwa Wody

Przeprowadzanie efektywnej kontroli jakości wody wspomaga tworzenie Planów Bezpieczeństwa Wody, które powinny zawierać identyfikację potencjalnych zdarzeń niebezpiecznych prowadzących do występowania zagrożeń, ocenę ryzyka i zarządzanie nim, co w obiektach priorytetowych przeprowadzane będzie obligatoryjnie. Powinny one obejmować cały system zaopatrzenia, od źródła wody, jego zlewnię, poprzez ujęcie, uzdatnianie, sieci wodociągowe oraz wewnętrzne instalacje, aż do kranu konsumenta. W Polsce wdrażanie Planów Bezpieczeństwa Wody jest w początkowej fazie, a wielu dostawców wody ogranicza tworzenie PBW jedynie do systemów uzdatniania wody i dystrybucji w zewnętrznych systemach wodociągowych, pomijając instalacje wewnętrzne z przyczyn technicznych i prawnych.

Państwa członkowskie UE będą jednak zobowiązane do zajęcia się wszystkimi instalacjami wewnętrznymi pod kątem jakości wody oraz kontroli stosowanych materiałów mających kontakt z wodą pitną w aspekcie ustalonych minimalnych wymogów higienicznych. Według Izby Gospodarczej Wodociągi Polskie wdrożenie dyrektywy wymagać będzie nowelizacji ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę oraz rozporządzenia w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi.
W celu zmniejszenia ryzyka związanego z dystrybucją wody w instalacjach wewnętrznych konieczne będzie rozważenie wszystkich zalecanych w dyrektywie środków i zastosowanie tych, które zostaną uznane za istotne. W odniesieniu do bakterii Legionella należy zapewnić skuteczne i proporcjonalne do ryzyka środki kontroli i zarządzania w celu zapobiegania występowaniu ognisk choroby lub wyeliminowania ewentualnych ognisk, jak np. regularne płukanie, czyszczenie i konserwacja instalacji, odłączanie odgałęzień nieprzelotowych, monitorowanie temperatury, izolowanie rur, zapewnienie odpowiedniej cyrkulacji wody, aby zapobiegać jej stagnacji i zbyt niskim prędkościom przepływu, stosowanie odpowiednich materiałów do budowy instalacji. Należy też dążyć, o ile będzie to opłacalne ekonomicznie i technicznie, do wymiany elementów zawierających ołów w instalacjach wewnętrznych [1, 5].

Jednym z narzędzi, które może zapewnić kontrolę jakości wody w instalacji wodociągowej w szkołach jest tworzenie Planów Bezpieczeństwa Wody. Ich wprowadzenie powinno stanowić priorytet dla każdego dyrektora placówki oświatowej, zwłaszcza że jest to narzędzie uważane za najefektywniejsze w kontekście zapewnienia dostaw bezpiecznej wody ze względu na kompleksowe podejście do zarządzania ryzykiem, obejmujące wszelkie etapy, od źródła, poprzez uzdatnianie i dystrybucję do odbiorców.

Plany Bezpieczeństwa Wody oparte są na identyfikacji wszelkich istotnych zagrożeń dla zdrowia oraz zapewniają stosowanie skutecznej kontroli i czynników ograniczających ryzyko do dopuszczalnych poziomów. Ponadto zapewniają monitorowanie działania elementów kontroli i czynników gwarantujących utrzymanie bezpieczeństwa [1]. Systematyzują funkcjonujące od dawna zasady i dobre praktyki w dziedzinie dostarczania wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, odnoszące się zarówno do kwestii jakościowego, jak i ilościowego zarządzania wodą. Z założenia tworzenie PBW powinno być łatwe i są to dokumenty robocze, aktualizowane na bieżąco i okresowo sprawdzane w celu potwierdzenia ich zasadności. Zespół powołany do tworzenia PBW powinien w pierwszej kolejności sporządzić opis istniejącej instalacji wodociągowej, który uwzględniał będzie sposób zasilania w wodę, jej jakość w punkcie poboru wody w budynku oraz inne zastosowane rozwiązania techniczne, np. instalacje wody ciepłej i zimnej, urządzenia wykorzystujące wodę oraz lokalizacje punktów czerpalnych. Dokładny opis instalacji wodociągowej jest istotny ze względu na rozpoznanie zagrożeń, odpowiednią ocenę ryzyka oraz określenie właściwych środków kontroli. Następnie konieczne jest rozróżnienie funkcji i przeznaczenia poszczególnych instalacji wodociągowych oraz przeprowadzenie szczegółowego opisu ich zastosowań w budynku. Należy rozróżnić instalację wody zimnej i wody ciepłej ze względu na występowanie innych rodzajów zagrożeń [1] – o czym mówi także rozporządzenie [3]. Ponadto w budynku zazwyczaj znajduje się instalacja kanalizacji sanitarnej i mogą występować inne instalacje z różnymi rodzajami wód – np. wody destylowanej do laboratorium chemicznego, deszczowej, przeciwpożarowej, szarej i wody z recyklingu. Instalacje z wodą inną niż przeznaczona do spożycia muszą być odizolowane.

Na etapie rozpoznawania zagrożeń zespół ds. PBW powinien przeanalizować i wytypować miejsca, gdzie mogą wystąpić ewentualne zagrożenia i zdarzenia niebezpieczne. Pod uwagę należy wziąć zagrożenia mikrobiologiczne i chemiczne. Należy podkreślić, że prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń niebezpiecznych jest proporcjonalne do wielkości i złożoności budynku i może się zwiększyć przez wdrożenie nieprawidłowego projektu, wykonania, obsługi lub konserwacji, zwłaszcza że zdarzenia niebezpieczne obejmują szereg czynników.

Podczas sporządzania oceny i analizy ryzyka należy wziąć pod uwagę nie tylko zdarzenia mogące mieć miejsce w instalacji wewnętrznej, ale również związane z odpowiedzialnością dostawcy wody. Przykładami mogą być: dostarczenie skażonej wody lub brak ciągłości jej dostaw, wnikanie zanieczyszczeń do zewnętrznych lub specyficznych dla budynku źródeł wody. Zdarzenia niebezpieczne związane z instalacją wewnętrzną mogą być spowodowane: nieprawidłowym przepływem i zastojem wody w zbyt długich i nieprzelotowych odgałęzieniach, nieciągłą eksploatacją lub długimi okresami bez eksploatacji (np. szkoły podczas wakacji), wnikaniem zanieczyszczeń do wody w wyniku awarii wewnętrznej instalacji wodociągowej np. na skutek zakłócenia jej integralności (ryzyko to wzrasta, zwłaszcza gdy instalacje kanalizacji sanitarnej lub inne instalacje wodociągowe położone są blisko siebie), nieprawidłowym kontrolowaniem uzdatniania, rozwojem mikroorganizmów i biofilmów (na skutek np. przerw w dostawie wody, niskiego natężenia przepływu, nieodpowiedniej regulacji temperatury, tworzenia się kamienia, korozji, nieodpowiednich materiałów zastosowanych do budowy instalacji, niewłaściwej konserwacji), uwalnianiem zagrożeń z materiałów i wyposażenia, wymieszaniem się wód szczególnego przeznaczenia, niedostatecznym zarządzaniem, np. brakiem ciągłości eksploatacji, robotami budowlanymi, remontami, sytuacjami wyjątkowymi, jak np. powodzie.

Następnie zespół powinien przystąpić do przeprowadzenia oceny ryzyka, która jest procesem polegającym na ocenie rozpoznanych zagrożeń i zdarzeń niebezpiecznych w celu ustalenia, czy stanowią one znaczące ryzyko, które musi być kontrolowane. Konieczne jest rozeznanie niedopuszczalnych rodzajów ryzyka. Ocena ryzyka powinna uwzględniać skuteczność istniejących środków kontroli, a w przypadku gdy ryzyko pozostaje na niedopuszczalnie wysokim poziomie, wymagane są alternatywne lub dodatkowe środki.

Środki kontroli, czyli bariery dla ryzyka, należy określić i wdrożyć tylko dla zdarzeń ocenionych jako istotne. Mogą one obejmować różne czynności i procesy, jak np. środki zapobiegawcze, dodatkowe uzdatnianie wody, środki techniczne oraz środki dotyczące zachowania, np. sposób użytkowania wody. Wszystkie podjęte środki kontroli powinny być zweryfikowane pod kątem skuteczności [1]. W ramce – przykładowa ocena ryzyka w szkole opracowana przez WHO [1].

Czytaj też: Inteligentne opomiarowanie mediów komunalnych w dobie IoT >>

Na jakość wody w instalacji wodociągowej ma zatem wpływ szereg czynników, przy czym rodzaj i charakter narażenia jest zmienny. Szkoły zapewniają wodę pitną nie tylko do standardowych zastosowań, ale również specjalnych, np. w laboratoriach naukowych i badawczych oraz obiektach szkoleń technicznych. Mimo że spożycie wody pitnej, czy to bezpośrednie, czy też w postaci posiłków lub napojów, wiąże się z największym narażeniem, konieczne jest również rozeznanie innych dróg przenoszenia chorób. Spożycie wody i kontakt z nią – fizyczny czy np. wdychanie aerozoli – może wystąpić również poprzez kąpiel, korzystanie z basenów, obiektów do hydroterapii czy basenów z ciepłą wodą.

Źródło zagrożenia może stanowić wyposażenie techniczne wykorzystujące wodę oraz jej zbiorniki magazynowe. W laboratoriach mogą być dostępne stanowiska do przemywania oczu i natryski bezpieczeństwa, które bez regularnego przepłukiwania, podobnie jak systemy ochrony przeciwpożarowej, są narażone na zastój wody i rozwój biofilmu. Wykorzystanie wody w obiektach edukacyjnych może nie zachowywać ciągłości przepływu i charakteryzować się długimi okresami zastoju, w szczególności w okresie wakacji [1]. Placówki opieki nad małymi dziećmi powinny podchodzić do powyższych kwestii ze szczególną uwagą, ponieważ dzieci te mogą być bardziej podatne na choroby i działanie substancji skażających, takich jak ołów. Ołów i inne metale ciężkie mogą zostać uwalniane na skutek przerw w obiegu wody w instalacji np. w trakcie weekendów czy wakacji [1].

W celu wyeliminowania lub ograniczenia zagrożeń mikrobiologicznych, a zwłaszcza bakterii Legionella, należy wdrożyć procedury i programy regularnego płukania, czyszczenia i konserwacji instalacji, odłączania odgałęzień nieprzelotowych, monitorowania temperatury, izolowania rur, zapewnienia odpowiedniej cyrkulacji wody, aby zapobiegać jej stagnacji i zbyt niskim prędkościom przepływu, oraz stosować odpowiednie materiały do budowy instalacji [1]. Aby uchronić się przed wystąpieniem zagrożeń chemicznych, należy unikać połączeń z innymi instalacjami niż przeznaczone do wody pitnej, zadbać o montaż zaworów antyskażeniowych i filtrów oraz dobrać materiały przeznaczone do kontaktu z wodą pitną. Wszelkie prace budowlane związane z montażem, remontami, kontrolami powinny być przeprowadzane przez wykwalifikowaną kadrę [1].

Stałe zaopatrywanie szkół w bezpieczną wodę wymaga efektywnego funkcjonowania całego systemu zasilania w wodę i zarządzania nim od ujęcia, a nawet całej zlewni, po punkty czerpalne u odbiorców. Zgodnie z wytycznymi dotyczącymi jakości wody do spożycia (GDWQ) (WHO, 2008) najskuteczniej osiąga się to przez Ramowy Program Zarządzania Jakością Wody do Spożycia, obejmujący takie elementy, jak wytyczenie celów zdrowotnych jako poziomów odniesienia dla zdefiniowania bezpieczeństwa wody pitnej, zapewnienie bezpieczeństwa przez opracowanie i wdrożenie PBW w celu trwałej oceny rodzajów ryzyka i zarządzania nimi, wprowadzenie systemu niezależnego nadzoru dla zweryfikowania, czy PBW są efektywne i są w stanie zapewnić ciągłe zaopatrzenie w wodę spełniającą cele zdrowotne. Cechą PBW jest zarządzanie ryzykiem ukierunkowane na zapobieganie [1]. Istotnym zagadnieniem jest w nich ciągłe monitorowanie systemu przez kompetentne, niezależne instytucje.

Zazwyczaj PBW są opracowywane po zaprojektowaniu i zbudowaniu instalacji wodociągowej, jednakże należy dążyć w miarę możliwości do takiego stanu, aby nowe lub modernizowane instalacje były projektowane i budowane w sposób sprzyjający wdrożeniu PBW. Ważne jest, aby już na etapie projektu uwzględnić nie tylko mogące się pojawić zagrożenia, ale również aspekty praktyczne, jak np. łatwość dostępu w celach konserwacji, kontroli i monitorowania [1].

Artykuł ukazał się pierwotnie w wydaniu specjalnym RI pt. „Instalacje w obiektach edukacyjnych – wentylacja, ogrzewanie, łazienki”

Literatura

1. Cunliffe David et al, Water safety in buildings, WHO, 2011, http://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/76145/9789241548106_eng.pdf (dostęp: 20.08.2021)
2. Radzka Elżbieta, Jankowska Jolanta, System zarządzania jakością wody pitnej w Polsce, Zeszyty Nau­kowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach nr 107/2015, https://repozytorium.uph.edu.pl/bitstream/handle/11331/628/Radzka_Jankowska_System_zarzadzania_jakoscia_wody.pdf?sequence=1 (dostęp: 20.08.2021)
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (DzU 2017, poz. 2294).
4. Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (DzU 2017, poz. 328, 1566 i 2180)
5. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (wersja przekształcona) (Dz.Urz. UE L 435/1)
6. Zasady udostępniania wody wodociągowej dzieciom w placówkach szkolno-wychowawczych – bezpieczne formy i zalecenia higieniczno-sanitarne, opracowanie metodyczne, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, wrzesień 2015
7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (DzU 2016, poz. 1154)
8. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (DzU 2006, nr 171, poz. 1225, z późn. zm.)