Czego należy oczekiwać po implementacji dyrektyw 2018/2001 i 2018/2002?

Ratyfikując Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych ws. zmian klimatu oraz powstałe w jej wyniku umowy międzynarodowe (Protokół z Kioto, Porozumienie Paryskie), Unia Europejska przyjęła na siebie obowiązek walki ze zmianami klimatycznymi. Redukcja antropogenicznego oddziaływania na środowisko naturalne wymaga znaczącego ograniczenia emisji gazów cieplarnianych pochodzących z przetwarzania nieodnawialnych nośników energii pierwotnej, a środkiem do realizacji tego celu jest poprawa efektywności energetycznej, ograniczenie ilości zużywanej energii brutto oraz zwiększenie stosowania energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych.

Europejską podstawą prawną realizacji tych działań są dyrektywy 2012/27/UE w sprawie efektywności energetycznej oraz 2009/28/WE w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, które określiły wiążące cele Unii w zakresie poprawy efektywności energetycznej i udziału energii odnawialnej w strukturze bilansu energetycznego wspólnoty do roku 2020. Dyrektywy wskazały również narzędzia i środki służące realizacji przyjętych celów.

Dekarbonizacja Unii Europejskiej, którą zakłada strategiczny program „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków”, wymaga długoterminowych działań w zakresie energii i klimatu oraz określenia spójnej drogi w jej osiąganiu. W efekcie konieczne stało się wyznaczenie celów Unii w tej dziedzinie w kolejnym wymiarze czasowym, które zostały ustanowione w przyjętych w grudniu 2018 r. dyrektywach 2018/2001 [6] i 2018/2002 [7] oraz rozporządzeniu 2018/1999 [18]. Za pomocą dyrektywy 2018/2001 w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych przekształcono obowiązującą dyrektywę 2009/28/WE, natomiast dyrektywą 2018/2002 zmieniono dyrektywę 2012/27/UE w sprawie efektywności energetycznej.

Dyrektywa (UE) 2018/2001

Nowy cel OZE

Grudniowa dyrektywa w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych (dalej: nowa dyrektywa OZE) określa wspólny dla wszystkich państw członkowskich cel, by do roku 2030 udział energii ze źródeł odnawialnych (OZE) w końcowym zużyciu energii brutto w całej Unii wynosił co najmniej 32%. Bez uszczerbku pozostaje ponadto cel określony na rok 2020 przez dyrektywę 2009/28/WE w art. 3 ust. 1, odpowiadający 20-proc. udziałowi energii pochodzącej z OZE w unijnym zużyciu energii, oraz indywidualne zobowiązania państw członkowskich dotyczące struktury ich bilansu energetycznego do tego roku. W odróżnieniu od obowiązków określonych do roku 2020 nowe przepisy nie wprowadzają celów cząstkowych przypisanych poszczególnym krajom w zakresie docelowych udziałów energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii. Miksy energetyczne poszczególnych państw ustalane będą przez nie indywidualnie i zostaną sformułowane w zintegrowanych krajowych planach w dziedzinie energii i klimatu. Krajowe wkłady muszą być jednak wystarczające do osiągnięcia wspólnego unijnego celu w zakresie udziału energii z OZE w 2030 r. i zostać określone zgodnie z procedurą opisaną w art. 5 rozporządzenia 2018/1999.

Planowany udział energii odnawialnej w polskim miksie energetycznym na lata 2021–2030 zaprezentowany został w projekcie „Krajowego planu na rzecz energii i klimatu na lata 2021–2030”, sporządzonym w wyniku realizacji obowiązku art. 9 ust. 1 rozporządzenia 2018/1999. Zadeklarowano w nim, że Polska osiągnie do 2030 r. 21-proc. udział energii pochodzącej z OZE w finalnym zużyciu energii brutto, oraz określono etapy realizacji tego celu: ok. 15% w 2022 r., 17% w 2025 r. i 19% w 2027 r.

Plan ten wskazuje zatem, że Polska nie zrealizuje narzuconego jej przez dyrektywę celu, jakim jest 15-proc. udział OZE w miksie energetycznym kraju do 2020 r. Co więcej, rzeczywisty bilans energetyczny Polski oddala się od tego celu, wykazując spadek udziału OZE w kolejnych latach. W 2017 r. wyniósł on 11% i był niższy niż w 2016 r. (11,3%) i w 2015 r. (11,7%) [3].

Energetyka rozproszona

Model energetyki europejskiej tworzą duże, scentralizowane bloki energetyczne. Rozbudowa lub modernizacja tych jednostek oraz ich transformacja w kierunku wykorzystania energii odnawialnej są zaawansowanymi technologicznie przedsięwzięciami inżynieryjnymi i wymagają ponoszenia wysokich nakładów inwestycyjnych. Ponadto o podaży energii elektrycznej oraz wykorzystywanych nośnikach energii pierwotnej służących do jej wytworzenia decydują spółki energetyczne i rządy państw, których spółki te są własnością. Unia Europejska chce zmienić ten paradygmat energetyki, tworząc rozwiązania wspierające rozwój prosumentów energii odnawialnej. Nadaje im prawa do wytwarzania, magazynowania oraz sprzedaży wyprodukowanej przez nich energii odnawialnej, a także do otrzymywania wynagrodzenia za wprowadzoną do sieci energię. Wysokość wynagrodzenia ma zaś odzwierciedlać wartość rynkową energii elektrycznej. 

Prosumenci będą mogli korzystać również z utworzonych przez kraje członkowskie systemów wsparcia przeznaczonych dla producentów energii ze źródeł odnawialnych, zachęcających do wprowadzania produkowanej przez nich energii na rynek energii elektrycznej i reagowania na sygnały cenowe z rynku. Dyrektywa tworzy także możliwość współpracy prosumentów energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych, umożliwiając im tworzenie grup oraz uczestnictwo w społecznościach energetycznych działających w zakresie energii odnawialnej. Prosumenci zorganizowani w grupy wytwórców energii ze źródeł odnawialnych zlokalizowani w tym samym budynku będą mogli dzielić się między sobą wyprodukowaną energią elektryczną bez ponoszenia dodatkowych opłat i podatków, zachowując przy tym pozostałe przywileje prosumenckie. Zadaniem społeczności energetycznych działających w zakresie energii odnawialnej będzie zaś przynoszenie korzyści finansowych, środowiskowych, ekonomicznych i społecznych jej członkom oraz obszarom, na których one funkcjonują. Społeczności te będą mogły tworzyć osoby fizyczne (również gospodarstwa domowe), MŚP lub lokalne organy administracji publicznej (np. gminy). Uzyskają one prawo do produkcji, zużywania, magazynowania i sprzedaży energii odnawialnej oraz niedyskryminacyjny dostęp do rynków energii. Państwa członkowie muszą ponadto utworzyć warunki zachęcające oraz ułatwiające rozwój społeczności energetycznych zrzeszających podmioty działające na rzecz energii odnawialnej.

Nowa dyrektywa OZE jest zatem impulsem do rozpoczęcia prac nad zmianą funkcjonowania energetyki prosumenckiej w Polsce, którą reguluje ustawa o odnawialnych źródłach energii [24]. Obecnie obowiązujące przepisy ustawy definiują „prosumenta” jako odbiorcę końcowego, wytwarzającego energię elektryczną wyłącznie z odnawialnych źródeł energii w mikroinstalacji (do 50 kW mocy elektrycznej) w celu jej zużycia na potrzeby własne, niezwiązane w wykonywaną działalnością gospodarczą. Prosument energii elektrycznej może zatem produkować energię wyłącznie na własne potrzeby, nie ma on prawa sprzedawać nadwyżek wytworzonej przez siebie energii oraz brać aktywnego udziału w rynku energii. Wyprodukowane nadwyżki musi więc magazynować lub wprowadzić do sieci elektroenergetycznej, nie uzyskując z tego tytułu korzyści majątkowych. Może jednak ponownie odebrać z sieci część energii, którą do niej wprowadził, w stosunku 1 do 0,7 lub 1 do 0,8 w przypadku instalacji o mocy zainstalowanej mniejszej niż 10 kW. Oznacza to, że oddaje on na rzecz sprzedawcy energii oraz operatora systemu dystrybucyjnego co najmniej 20% energii wprowadzonej do sieci. System ten promuje zatem instalacje, które mają służyć zaspokajaniu wyłącznie potrzeb własnych zapotrzebowania na energię elektryczną prosumenta i powoduje, że instalacja większych mocy wytwórczych, niewynikających z jego potrzeb, lecz mogących być wsparciem dla systemu elektroenergetycznego, jest nieopłacalna, a jego uczestnictwo w rynku energii niemożliwe.

Ciepłownictwo i chłodnictwo

Scentralizowane systemy ciepłownicze i chłodnicze odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu bilansów zużycia energii pierwotnej oraz likwidacji niskiej emisji, wykazują też duży potencjał zwiększenia wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych. Zostało to dostrzeżone przez Unię Europejską i uwzględnione w nowej dyrektywie OZE, która nakłada nowe obowiązki na zarządców systemów ciepłowniczych i chłodniczych oraz przyznaje prawa odbiorcom końcowym energii pochodzącej z tych źródeł.

Regulacje dotyczące sektora ciepłownictwa i chłodnictwa zawierają dodane w nowej dyrektywie OZE artykuły 23 i 24. Pierwszy z nich dotyczy zwiększenia udziału wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych w sektorze ogrzewania i chłodzenia, natomiast drugi stawia nowe obowiązki systemom ciepłowniczym i chłodniczym oraz ma na celu ochronę konsumentów energii pochodzącej z systemów nieefektywnych.

Zgodnie z art. 23 każde państwo członkowskie ma dążyć do zwiększenia o 1,3 punktu procentowego udziału energii ze źródeł odnawialnych w sektorze ogrzewania i chłodzenia. Wzrost ten obliczany jest jako średni roczny udział OZE w tym sektorze w latach 2021–2025 i 2026–2030 względem poziomu udziału osiągniętego w 2020 r. Cel ten może być osiągnięty m.in. poprzez: wprowadzenie dodatkowej ilości energii odnawialnej lub odpadowej do bilansu energii i paliw wykorzystywanych do ogrzewania lub chłodzenia, zastąpienie paliw kopalnych energią odnawialną lub odpadową, system zbywalnych certyfikatów wspierających pośrednio zastępowanie wykorzystania paliw kopalnych oraz wprowadzenie zachęt finansowych lub fiskalnych.

Ponadto państwa członkowskie wyznaczą podmioty zobowiązane do realizacji celu zwiększenia udziału OZE w sektorze ogrzewania i chłodzenia wśród dostawców paliw, organów publicznych lub zawodowych. Dyrektywa wskazuje jednocześnie, by systemy ciepłownicze i chłodnicze służyły do realizacji tego celu. 

Zgodnie z art. 24 ust. 4 ma być on osiągnięty poprzez:         

• zwiększenie udziału energii z OZE oraz z ciepła lub chłodu odpadowego w systemach ciepłowniczych i chłodniczych o co najmniej 1 punkt procentowy w końcowym zużyciu energii w tych systemach, lub

• obowiązek przyłączania dostawców energii z OZE oraz z ciepła i chłodu odpadowego do systemów ciepłowniczych i chłodniczych, w przypadku zwiększenia popytu na ciepło/chłód przez odbiorców końcowych zastępowania istniejących jednostek produkcyjnych lub zwiększania ich mocy.

Dyrektywa nakłada nowe obciążenia na systemy ciepłownicze i chłodnicze, które nie są efektywne energetycznie. Po pierwsze, nie będą one mogły zostać zwolnione z obowiązku przyłączania dostawców energii z OZE oraz z ciepła i chłodu odpadowego, jeżeli dane państwo wybierze ten sposób realizacji obowiązku wynikającego z art. 23 ust. 1. Po drugie, ich odbiorcy uzyskują prawo do odłączenia się od takich systemów, jeżeli nie staną się one systemami efektywnymi do 31 grudnia 2025 r. Ryzyko utraty klientów, obowiązek przyłączania producentów energii OZE i energii odpadowej do systemów, a także wymagania dyrektywy 2015/2193 (MCP) [4] oraz brak możliwości otrzymania pomocy publicznej to tylko część wyzwań, jakie stawiane są przedsiębiorstwom zarządzającym nieefektywnymi energetycznie systemami ciepłowniczymi i chłodniczymi, których w Polsce jest ok. 80–90% [16].

W przypadku braku inwestycji mających na celu dostosowanie polskiego ciepłownictwa do wymagań systemów efektywnych jego perspektywy nie są optymistyczne [12]. Obserwuje się, że wykorzystywanie sieci ciepłowniczych do ogrzewania budynków oraz przyłączanie nowych odbiorców jest w wielu przypadkach nieopłacalne i wypierane przez alternatywne, tańsze ogrzewanie indywidualne. Problem ten dotyczy szczególnie niewielkich i nieefektywnych systemów ciepłowniczych, których jednostki wytwórcze oparte są na spalaniu węgla. Wzrost cen tego paliwa, który jest głównym nośnikiem energii wykorzystywanym w krajowych przedsiębiorstwach energetyki cieplnej (75-proc. udział [9]), oraz drożejące uprawnienia do emisji CO₂ w podobnym stopniu dotknęły branżę ciepłownictwa i elektroenergetyki, z tą różnicą, że ta pierwsza nie otrzymała wsparcia rządowego rekompensującego zmianę kosztów działalności i świadczonych usług [1]. Brak odpowiednich regulacji i mechanizmów finansowania modernizacji oraz wzrost cen ciepła sieciowego ograniczają rozwój ciepłownictwa i hamują jego potencjał walki z niską emisją. Branża ta boryka się ponadto z wieloma wyzwaniami, do których należą przede wszystkim:

• koszty dostosowania do wymagań dyrektywy MCP;

• brak wsparcia publicznego dla nieefektywnych energetycznie systemów ciepłowniczych lub chłodniczych;

• redukcja mocy zamówionej i zapotrzebowania na ciepło odbiorców końcowych (termomodernizacja budynków);

• wysokie nakłady inwestycyjne rozbudowy sieci ciepłowniczej i przyłączania nowych odbiorców wznoszących budynki o wysokiej charakterystyce energetycznej;

• wycofanie darmowych uprawnień do emisji CO₂.

Wymagania nowej dyrektywy OZE są zatem szansą na zwrócenie większej uwagi decydentów w Polsce na potrzeby modernizacyjne, jakie branża ta wykazuje, by mogła ona (w przypadku niewielkich oraz nieefektywnych przedsiębiorstw) przetrwać oraz pozostała konkurencyjna wobec alternatywnych systemów zaopatrzenia budynków w ciepło i chłód.

Transport

W art. 25 ust. 1 nowej dyrektywy OZE ustalony został nowy cel, a zarazem obowiązek nakładany na dostawców paliw wykorzystywanych w sektorze transportu, by zapewnili oni co najmniej 14-proc. udział energii odnawialnej w bilansie zużycia energii końcowej przez ten sektor. Ustalono także strukturę nośników energii w ramach energii odnawialnej, która zakłada wkład biopaliw i biogazu, pochodzących z surowców określonych w załączniku IX do dyrektywy, wynoszący co najmniej 0,2% do 2022 r., 1,0% do 2025 r. oraz 3,5% do 2030 r. końcowego zużycia energii zużywanej przez transport. Dyrektywa określa ponadto limity stosowania biopaliw, biopłynów i paliw z biomasy produkowanych z roślin spożywczych i pastewnych do realizacji celu udziału odnawialnej energii w transporcie oraz w łącznym bilansie energetycznym państw.Docelowy udział energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii w transporcie wynoszący 14% w 2030 r. jest celem o 4 punkty procentowe wyższym od wartości określonej w dyrektywie 2009/28/WE na rok 2020 r., który i tak będzie niemal niemożliwy do realizacji przez Polskę. Zgodnie z danymi GUS [10] w 2017 r. udział OZE w transporcie wyniósł 4,2% i choć był wyższy niż w 2016 r. (3,9%), obserwuje się malejący trend udziału energii odnawialnej w tym sektorze. Ministerstwo Energii pracuje nad regulacjami dla rynku biopaliw mającymi na celu mobilizację środków służących zwiększeniu ilości energii odnawialnych w transporcie, przyznając jednocześnie, że poziom 10% OZE w 2020 r. jest „technologicznie nieosiągalny” [21].

Dyrektywa (UE) 2018/2002

Zwiększanie efektywności energetycznej jest procesem ciągłym, długookresowym, kosztownym, czasem skomplikowanym, ale koniecznym. Wymaga stałego doskonalenia procedur i polityk oraz mechanizmów finansowania, usuwania barier i systematycznego rozwoju technicznego, a ich stymulantem powinny być długoterminowe cele określone na poziomie wspólnotowym. Wymiar efektywności energetycznej doskonale ukazuje uzasadnienie dla przyjętych zmian w dyrektywie 2012/27/UE (dalej: EED), wprowadzonych dyrektywą (UE) 2018/2002 z dnia 11 grudnia 2018 r. Czytamy tam, że „efektywność energetyczną należy uznać za kluczowy element i jedno z głównych kryteriów przyszłych decyzji inwestycyjnych dotyczących infrastruktury energetycznej Unii” oraz „ograniczenie zapotrzebowania na energię jest jednym z pięciu wymiarów strategii na rzecz unii energetycznej” [7] (te pięć wymiarów unii energetycznej to: bezpieczeństwo energetyczne, wewnętrzny rynek energii, efektywność energetyczna, obniżenie emisyjności oraz badania naukowe, innowacje i konkurencyjność [17]). Wymieniono tam także korzyści związane z efektywnością energetyczną, do których należą: poprawa jakości powietrza i stanu zdrowia w społeczeństwie, redukcja emisji gazów cieplarnianych, poprawa bezpieczeństwa energetycznego, redukcja kosztów energii dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, łagodzenie ubóstwa energetycznego, większa konkurencyjność, wzrost zatrudnienia i ożywienie gospodarki, co finalnie ma polepszyć jakość życia obywateli.

Zwiększenie efektywności energetycznej Unii

Zmiany w dyrektywie EED podyktowane są koniecznością osiągnięcia przez Unię kolejnego jasno określonego celu w zakresie zwiększania efektywności energetycznej w perspektywie czasowej do 2030 r., ze wskazaniem środków umożliwiających jego osiągnięcie. Za cel główny przyjęto zwiększenie efektywności energetycznej Unii o co najmniej 32,5% do 2030 r., pozostawiając określoną przez zmienioną dyrektywę wielkość tego celu do 2020 r. wynoszącą 20%. Osiągnięcie celu głównego wyznaczonego na rok 2020 Komisja sprawdzi do 31 października 2022 r.

Zwiększenie efektywności energetycznej o 32,5% (względem prognoz z 2007 r.) oznacza zgodnie z art. 3 ust. 5, że „unijne zużycie energii w 2030 r. nie może być większe niż 1273 Mtoe energii pierwotnej lub 956 Mtoe energii końcowej”. Określone wprost wartości maksymalnego zużycia energii w Unii muszą zostać wzięte pod uwagę przez państwa członkowskie w trakcie określania krajowych wkładów dotyczących efektywności energetycznej, opisanych w zintegrowanych krajowych planach w zakresie klimatu i energii, przedstawionych także w sposób bezwzględny jako poziom zużycia energii pierwotnej końcowej.

Obowiązek oszczędności energii

Nowa dyrektywa przedłuża obowiązek corocznych nowych oszczędności energii do 2030 r., z perspektywą wydłużenia tego okresu, jeżeli Komisja uzna to za niezbędne do osiągnięcia dekarbonizacji gospodarki Unii. Wymagana od państw członkowskich oszczędność wynosi 1,5% rocznej wartości wolumenu sprzedaży energii odbiorcom końcowym w każdym roku do 2020 r. oraz 0,8% rocznego zużycia energii końcowej w latach 2021–2030.

Zmiany, jakie wprowadzono w art. 7 dotyczącym tego obowiązku, są istotne, lecz nie rewolucyjne. Wzmacniają mechanizmy służące osiąganiu nowych oszczędności energii, które mogą być realizowane w różny sposób. Dyrektywa 2012/27/UE zobowiązała wszystkie państwa członkowskie do ustanowienia systemu zobowiązującego do efektywności energetycznej, służącego realizacji wymogu osiągania nowych rocznych oszczędności. Nowa dyrektywna EED artykułem 7b dopuszcza inne alternatywne metody osiągania oszczędności energii, do których zaliczyć można np. środki podatkowe, zachęty, ulgi czy kształcenie odbiorców końcowych energii. Warunkiem jest, by w ich efekcie zaoszczędzone zostało 1,5% zużywanej energii rocznie do 2020 r. i 0,8% rocznie do 2030 r. [20].

Czytaj też: Program „Czyste Powietrze” – ocena skutków i propozycje zmian >>

W Polsce zgodnie z ustawą o efektywności energetycznej [24] obowiązek oszczędności energii realizowany jest poprzez system tzw. białych certyfikatów. Zobowiązuje on przedsiębiorstwa energetyczne oraz odbiorców końcowych będących członkami giełdy towarowej lub giełdowej izby rozrachunkowej do uzyskiwania i umarzania świadectw efektywności energetycznej. Alternatywnie przedsiębiorstwa te muszą realizować u odbiorców końcowych przedsięwzięcia, których wynikiem jest oszczędność energii finalnej. Białe certyfikaty, czyli świadectwa efektywności energetycznej, wydawane są przez Urząd Regulacji Energetyki (URE) w zamian za realizację przedsięwzięć przynoszących oszczędność energii. Stanowią prawa majątkowe i są przedmiotem obrotu na Towarowej Giełdzie Energii. Znowelizowana w 2016 r. ustawa o efektywności energetycznej wprowadziła istotne zmiany w mechanizmie opracowywania i przyznawania białych certyfikatów. Zmieniono ich jednostkę z toe energii pierwotnej na toe energii finalnej, ograniczono możliwość zgłaszania wniosków wyłącznie do przedsięwzięć planowanych (przed rozpoczęciem realizacji inwestycji) i zrezygnowano z przetargów na rzecz ciągłego naboru. Obecnie na rynku dostępne są certyfikaty wydane w procedurach przetargowych, które muszą zostać umorzone do 30 czerwca tego roku, a po tym terminie utracą ważność, świadectwa roczne wydane w okresie przejściowym oraz świadectwa bezterminowe wydawane zgodnie z nową ustawą. Nadpodaż świadectw przetargowych, ich niska cena oraz perspektywa utraty ważności, w przypadku gdy nie zostaną one sprzedane i umorzone, a także nieodpowiadająca popytowi liczba świadectw bezterminowych oraz niskie tempo wydawania nowych certyfikatów przez URE powodują, że funkcjonowanie rynku białych certyfikatów poddawane jest krytyce [19, 15]. Są one jednak podstawowym narzędziem realizacji obowiązku oszczędności energii w Polsce, który dzięki możliwościom, jakie stworzyła nowa dyrektywa EED, będzie mógł zostać uzupełniony lub zastąpiony innymi alternatywnymi środkami służącymi poprawie efektywności energetycznej i redukcji zużywanej energii.

Opomiarowanie zużywanej energii

Nowa dyrektywa rozszerza rolę i zakres narzędzia służącego poprawie efektywności energetycznej odbiorców końcowych, jakim jest szczegółowe opomiarowanie zużywanej energii. Obok inteligentnych liczników gazu ziemnego i energii elektrycznej, szczegółowy i zdalny pomiar mają umożliwiać liczniki energii wykorzystywanej do ogrzewania i chłodzenia budynków oraz liczniki ciepłej wody użytkowej.

Zmieniony został art. 9 dyrektywy opisujący zasady opomiarowania energii u odbiorców końcowych. Podzielono go na cztery części, którym nadano tytuły: „opomiarowanie gazu i energii elektrycznej”, „opomiarowanie ogrzewania, chłodzenia i ciepłej wody użytkowej”, „opomiarowanie podlicznikami i podział kosztów ogrzewania, chłodzenia i ciepłej wody użytkowej” oraz „wymóg zdalnego odczytywania”. Trzy pierwsze rozdziały to zmodyfikowany stary artykuł 9, w którym uchylono ust. 3 i przeniesiono go do art. 9a i 9b. Nowością jest zaś treść art. 9c, opisująca wymóg zdalnego odczytywania wartości mierzonych przez liczniki ciepła, chłodu, ciepłej wody użytkowej oraz podzielniki kosztów ogrzewania.

Utrzymano obowiązek montażu indywidualnych liczników do pomiaru zużycia energii cieplnej, chłodu lub ciepłej wody użytkowej w budynkach wielomieszkaniowych i wielofunkcyjnych wyposażonych we własne centralne źródło ogrzewania lub chłodzenia bądź zasilanych z sieci ciepłowniczych lub chłodniczych, gdy jest on wykonalny technicznie i opłacalny, czyli „proporcjonalny do potencjalnych oszczędności energii”. Dotyczy on odtąd każdego modułu takiego budynku (wcześniej: każdego lokalu), przy czym dyrektywa nie wskazuje wprost, czym jest moduł budynku w jej rozumieniu. Wykorzystuje jednak to pojęcie w celu definicji użytkownika końcowego, którym jest każda z „osób fizycznych lub prawnych nabywających energię cieplną, energię chłodniczą lub ciepłą wodę użytkową dla ich własnego użytku końcowego, lub osób fizycznych lub prawnych zajmujących indywidualny budynek lub moduł w budynku wielomieszkaniowym lub wielofunkcyjnym zaopatrywany w energię cieplną, energię chłodniczą lub ciepłą wodę użytkową z centralnego źródła, które nie mają bezpośredniej lub indywidualnej umowy z dostawcą energii”.

Jeżeli montaż indywidualnych liczników zużycia ciepła w każdym module budynku nie jest technicznie wykonalny lub opłacalny, stosuje się indywidualne podzielniki kosztów ciepła montowane na każdym grzejniku. Jeśli to działanie także nie będzie opłacalne, państwo członkowskie może rozważyć alternatywne metody pomiaru zużycia energii cieplnej, publikując jednocześnie sposób określania braku opłacalności i wykonalności technicznej montażu liczników i podzielników ciepła.

W stosunku do ciepłej wody użytkowej wprowadzono obowiązek stosowania indywidualnych liczników do jej pomiaru. Dotyczy on mieszkalnych części wszystkich nowych budynków wyposażonych w instalację centralnej ciepłej wody.

Zasadę rozliczania kosztów centralnego ogrzewania i przygotowania ciepłej wody użytkowej w budynkach wielolokalowych w Polsce określa art. 45a ustawy Prawo energetyczne [21]. Koszty ogrzewania lokali mieszkalnych i użytkowych muszą być rozliczane na podstawie wskazań ciepłomierzy, wskazań indywidualnych podzielników ciepła bądź powierzchni lub kubatury tych lokali. Wyboru metody rozliczeń dokonuje właściciel lub zarządca budynku wielolokalowego, uwzględniając współczynniki wyrównawcze oraz wpływ pionów grzewczych lub ciepła przenikającego pomiędzy lokalami na wartość indywidualnego zużycia energii. Ciepła woda użytkowa w budynkach wielolokalowych wyposażonych w jej centralne przygotowanie rozliczana ma być na podstawie metod wykorzystujących wskazania wodomierzy ciepłej wody w lokalach oraz liczby osób zamieszkujących te lokale na stałe. Ponadto budynki i grupy lokali zasilane z grupowego źródła ciepła muszą posiadać ciepłomierze, a lokale, jeżeli jest to technicznie możliwe i opłacalne, ciepłomierze lub wodomierze ciepłej wody użytkowej.

Metody rozliczeń kosztów ciepła oraz sposoby jego pomiaru określone w Prawie energetycznym zostały poddane krytyce [14], wskazującej m.in., że:

• metoda rozliczeń ciepła na podstawie powierzchni lub kubatury lokali bez określenia dodatkowych warunków, kiedy można to rozwiązanie zastosować, utwierdzi użytkowników tych lokali w przekonaniu, że nadal możliwa jest ryczałtowa metoda naliczania opłat, oraz oznacza, że nie są realizowane wymagania dyrektywy 2012/27/UE art. 9 ust. 3,

• niedostatecznie określono kryteria podziału kosztów na stałe i zmienne, co ma znaczący wpływ na zachowania użytkowników lokali,

• szacowanie ilości ciepła przenikającego przez przegrody pomiędzy przyległymi lokalami wyłącznie na podstawie odczytów temperatury w tych lokalach nie uwzględnia innych źródeł ciepła w pomieszczeniach mających wpływ na wartość mierzonej temperatury,

• postępowanie w przypadku uniemożliwienia dostępu do urządzeń pomiarowych zainstalowanych w lokalu, określone w ust. 11a, są sprzeczne z zasadą rozliczeń proporcjonalnych do ilości zużywanego ciepła i mogą przynieść skutek odwrotny od zamierzonego oraz spowodować wzrost częstotliwości stosowania takich praktyk,

• brakuje regulacji dotyczących właściwego podziału energii zużywanej do ogrzewania i przygotowania ciepłej wody użytkowej w przypadku wspólnego źródła ciepła.

Obowiązkiem państw członkowskich zgodnie z dyrektywą 2012/27/UE jest wdrożenie przepisów zapewniających przejrzystość i dokładność rozliczania indywidualnego zużycia i podziału kosztów energii cieplnej, chłodniczej i ciepłej wody użytkowej w budynkach mieszkalnych i wielofunkcyjnych zaopatrywanych z systemu ciepłowniczego lub chłodniczego albo zasilanych z własnych wspólnych systemów ogrzewania lub chłodzenia. Realizacja tego wymagania powinna uporządkować stosowane w Polsce metody rozliczeń za energię zużywaną do ogrzewania, chłodzenia i przygotowania ciepłej wody użytkowej. Brak indywidualnych liczników ciepła, chłodu i c.w.u. występujący wciąż w wielu lokalach budynków mieszkalnych oraz w większości budynków komercyjnych i użyteczności publicznej powoduje, że podział kosztów energii realizowany jest ryczałtowo i szacowany wskaźnikiem powierzchni lub kubatury. Nie odzwierciedla on wtedy zużycia w sposób dokładny i przejrzysty oraz nie zachęca do odpowiedzialnej gospodarki energią przez użytkowników końcowych.

Liczniki i podzielniki kosztów ogrzewania, które zostaną zamontowane po 25 października 2020 r., muszą umożliwiać zdalny odczyt wartości wielkości przez nie mierzonych. Liczniki nieposiadające funkcji odczytu zdalnego zamontowane przed tą datą muszą zostać w tę funkcję wyposażone lub wymienione na takie, które taką funkcję posiadają, do 1 stycznia 2027 r. Celem zdalnego odczytu jest zapewnienie efektywnego kosztowo i częstego udzielania informacji na temat ilości zużywanego ciepła.

Nowa dyrektywa wzmacnia prawa odbiorców energii do dokładnych, wiarygodnych, aktualnych i opartych na rzeczywistym zużyciu lub odczytach podzielników energii informacji o ich indywidualnym zużyciu energii do ogrzewania, chłodzenia i ciepłej wody użytkowej. Prawo to dotyczy wszystkich użytkowników końcowych energii, również tych, którzy nie mają bezpośredniej lub indywidualnej umowy z jej dostawcą.

Załącznikiem VIIa wprowadzono wymogi minimalnych częstotliwości rozliczeń za zużywaną energię oraz minimalnych informacji, jakie należy zamieścić w rachunkach za nią w zakresie energii do ogrzewania, chłodzenia i ciepłej wody użytkowej. Rozliczenia za energię zużywaną do tych celów, oparte na danych rzeczywistych, muszą się odbywać co najmniej raz w roku, jeżeli liczniki lub podzielniki kosztów ciepła nie posiadają funkcji odczytu zdalnego. Od 25 października 2020 r. użytkownik końcowy posiadający urządzenia pomiarowe z funkcją zdalnego odczytu będzie mógł (na żądanie) otrzymywać informacje o rzeczywistym zużyciu lub o odczytach podzielników kosztów ciepła co najmniej raz na kwartał i nie rzadziej niż dwa razy w roku. Od 1 stycznia 2022 r. informacje te będą przekazywane nie rzadziej niż co miesiąc, mogą też w przypadku udostępniania tych danych w internecie być aktualizowane na tyle często, na ile pozwalają urządzenia pomiarowe. Minimum informacji, jakie musi się znaleźć na rachunkach, to: rzeczywiste ceny i zużycie energii lub całkowity koszt ciepła i odczyty podzielników ciepła; informacje na temat używanych paliw i rocznych emisji gazów cieplarnianych oraz opis zastosowanych podatków, opłat i taryf; porównanie bieżącego zużycia energii ze zużyciem w tym samym okresie poprzedniego roku zaprezentowanym w formie graficznej; dane kontaktowe podmiotów, u których możliwe jest uzyskanie m.in. informacji o dostępnych środkach poprawy efektywności energetycznej, procedurach składania skarg lub metodach rozstrzygania sporów; porównanie danego użytkownika z przeciętnym lub referencyjnym użytkownikiem końcowym z tej samej kategorii. Wydaje się, że szczególnie pozytywny wpływ na świadomość i aktywizację działań zmierzających do poprawy efektywności energetycznej i oszczędności energii wśród użytkowników końcowych mogą mieć dwie spośród wymienionych informacji przekazywanych użytkownikom razem z ich rachunkami za energię, mianowicie porównanie zużywanej energii z odpowiednim okresem poprzednim, a także porównanie z odbiorcą referencyjnym. Informacje te stanowić będą systematyczną ocenę efektywności wykorzystania energii przez konsumentów, dając im szansę na zmianę zachowań i dostosowanie się do oczekiwanych poziomów energooszczędności.

Mechanizmy finansowania efektywności energetycznej

Zwiększenie efektywności energetycznej oraz termomodernizacji zasobów budowlanych Unii wymaga podejmowania nowych inwestycji kapitałowych i ponoszenia środków finansowych, które powinny pochodzić zarówno ze źródeł publicznych, jak i prywatnych. Inwestorzy prywatni i instytucjonalni kierują się jednak przede wszystkim rachunkiem ekonomicznym.

Nowa dyrektywa zobowiązuje Komisję, by we współpracy z publicznymi i prywatnymi instytucjami finansowymi określiła możliwe do podjęcia działania służące mobilizacji funduszy prywatnych do podejmowania przedsięwzięć służących oszczędności energii. Działania te obejmują w szczególności rozszerzenie rachunku efektywności inwestycji o nowe narzędzia oceny tych przedsięwzięć. Należy do nich m.in. „uwzględnienie szerszych skutków oszczędności energii dla zarządzania ryzykiem finansowym”, które może być szczególnie użyteczne w kontekście przyszłych wzrostów cen energii elektrycznej w Polsce, i jej wpływ na działalność społeczno-gospodarczą.

Rachunek opłacalności ekonomicznej inwestycji powinien także zawierać ocenę nieenergetycznych korzyści związanych z poprawą efektywności energetycznej. Do korzyści tych, za zmienionym załącznikiem IV, zaliczyć należy: korzyści zewnętrzne, np. korzyści środowiskowe, redukcję emisji gazów cieplarnianych, korzyści w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa oraz korzyści dla rynku pracy, bezpieczeństwa energetycznego regionów i konkurencyjności gospodarki.

Dyrektywa wskazuje, że aktywizację nowych środków finansowych pochodzących ze źródeł prywatnych mogą wywołać również informacje pokazujące zależność pomiędzy wartością aktywów a ich efektywnością energetyczną. Dotyczy to szczególnie budynków, które wyróżniają się wysoką charakterystyką energetyczną. Termomodernizacja oraz remonty istniejących zasobów budowlanych niewątpliwie wpływają na wzrost ich wartości, jednak o wymiarze tego wzrostu zdecyduje rynek oraz świadomość ekologiczna jego uczestników.

Obowiązkowy audyt przedsiębiorstwa

Nowa dyrektywa EED zobowiązuje Komisję do przeprowadzenia „oceny skuteczności definicji małych i średnich przedsiębiorstw do celów art. 8 ust. 4”, która mówi o obowiązku przeprowadzenia przez wszystkie duże przedsiębiorstwa (niebędące MŚP) audytu energetycznego i powtarzaniu go co cztery lata. Audyt ten obejmuje przegląd obszarów odpowiedzialnych za minimum 90% zużycia wszystkich nośników energii przez przedsiębiorstwo i koncentruje się na instalacjach przemysłowych, budynkach i transporcie. Definicja dużego przedsiębiorstwa nie została jednak wprost określona przez przepisy europejskie i polskie. Za podmioty zobowiązane do przeprowadzenia audytu uznaje się zatem wszystkie przedsiębiorstwa, które nie są mikro, małymi lub średnimi przedsiębiorcami w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej [22]. 

Zgodnie z danymi GUS w 2017 r. w Polsce funkcjonowało 3641 dużych przedsiębiorstw niefinansowych [8], które są zobligowane do wykonania audytu. Z informacji opublikowanych przez Urząd Regulacji Energetyki wynika, że do 31 grudnia 2017 r. otrzymał on 3506 zawiadomień o przeprowadzonych audytach przedsiębiorstwa [11], co oznacza, że obowiązek spełniło ok. 96,3% podmiotów. Ocena, jaką ma sporządzić KE, wykaże stopień spełnienia tego obowiązku we wszystkich krajach wspólnoty i stanie się podstawą do opracowania środków służących mobilizacji przedsiębiorstw, które nie wykonały audytu, do wywiązania się z obowiązku jego przeprowadzenia.

Podsumowanie

Pakiet energetyczny określa kompleksową drogę dekarbonizacji działalności gospodarczej Unii. Wskazuje, że osiągnięcie wspólnego celu wymaga zbilansowanej, harmonijnej modernizacji sektorów odpowiedzialnych za przetwarzanie i zużycie energii: elektroenergetyki, ciepłownictwa, budownictwa, przemysłu i transportu. Do realizacji wyznaczonych celów angażuje nie tylko rządy państw członkowskich i duże przedsiębiorstwa działające na unijnym rynku, ale także wszystkich jej obywateli, ustalając ich rolę i odpowiedzialność za transformację obszarów odpowiedzialnych za produkcję i zużycie energii. Pakiet artykułuje prawa konsumentów energii. Mają oni uzyskać dostęp do czystej energii, bezpiecznych i konkurencyjnych jej dostaw oraz do otrzymywania wynagrodzenia za wyprodukowaną i wprowadzoną do sieci energię odnawialną. Nowe regulacje mają także na celu zwiększenie świadomości konsumentów, że energia kosztuje i należy ją oszczędzać, ponieważ każde jej marnotrawstwo wiąże się z wyższym kosztem ekonomicznym i ekologicznym. Realizacja wymagań rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną oraz implementacja nowych dyrektyw OZE i EED będą okazją do wielu dyskusji nad kształtem polskiej polityki i strategii energetycznej, oraz do podjęcia obywatelskiej odpowiedzialności za sposób produkcji i wykorzystania energii.

Literatura

1. Baca-Pogorzelska K., Piszczatowska J., Po wojnie o prąd czas na ciepło. Opłaty za ogrzewanie też pójdą w górę, „Dziennik Gazeta Prawna” 2019, https://serwisy.gazetaprawna.pl/energetyka/artykuly/1390630,podwyzka-oplat-za-ogrzewanie.html (dostęp: 15.02.2018).

2. Clean Energy for all Europeans, https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy-and-energy-union/clean-energy-all-europeans (dostęp: 15.02.2019).

3. Dane statystyczne dotyczące energii ze źródeł odnawialnych, Eurostat, 2018, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/podmioty-gospodarcze-wyniki-finansowe/przedsiebiorstwa-niefinansowe (dostęp: 15.02.2019).

4. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/2193 w sprawie ograniczenia emisji niektórych zanieczyszczeń do powietrza ze średnich obiektów energetycznego spalania (Dz.Urz. UE L 313/1).

5. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/844 z dnia 30 maja 2018 r. zmieniająca dyrektywę 2010/31/UE w sprawie charakterystyki energetycznej budynków i dyrektywę 2012/27/UE w sprawie efektywności energetycznej (Dz. Urz. UE L 156/75).

6. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych (wersja przekształcona) (Dz.Urz. UE L 328/82).

7. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2002 z dnia 11 grudnia 2018 r. zmieniająca dyrektywę 2012/27/UE w sprawie efektywności energetycznej (Dz.Urz. UE L 328/210).

8. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2017 roku, Główny Urząd Statystyczny, 2019, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/podmioty-gospodarcze-wyniki-finansowe/przedsiebiorstwa-niefinansowe/dzialalnosc-przedsiebiorstw-niefinansowych-w-2017-roku,2,14.html (dostęp: 15.02.2019).

9. Energetyka cieplna w liczbach – 2016, Urząd Regulacji Energetyki, 2017, https://www.ure.gov.pl/pl/cieplo/energetyka-cieplna-w-l/7171,2016.html (dostęp: 15.02.2019).

10. Energia ze źródeł odnawialnych w 2017 roku, Główny Urząd Statystyczny, 2018, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/srodowisko-energia/energia/energia-ze-zrodel-odnawialnych-w-2017-roku,10,1.html (dostęp: 15.02.2019).

11. Informacja Prezesa URE o przeprowadzonych w 2017 roku audytach energetycznych przedsiębiorstw, Urząd Regulacji Energetyki, https://www.ure.gov.pl/pl/efektywnosc-kogenerac/efektywnosc-energetyczn/audyt-energetyczny-prze/7385,Informacja-Prezesa-URE-o-przeprowadzonych-w-2017-roku-audytach-energetycznych-pr.html (dostęp: 15.02.2019).

12. Joniec W., Perspektywy dla polskiego ciepłownictwa, „Rynek Instalacyjny” nr 1–2/2018, s. 58–59.

13. Krajowy plan na rzecz energii i klimatu na lata 2021–2030 – Założenia i cele oraz polityki i działania, Ministerstwo Energii, https://www.gov.pl/documents/33372/436746/Projekt_KPEiK_na_lata_2021-2030.pdf/aaefd8b3-0dff-3cdd-f016-b9c478b96ce1 (dostęp: 15.02.2019).

14. Mroczkowski A., Indywidualne rozliczanie kosztów ciepła według nowelizacji ustawy Prawo energetyczne art. 45a, „Instal” nr 7–8/2016, s. 41–44.

15. Piątek R., Jak doszło do nadpodaży #BC…, 2018, https://www.biale-certyfikaty.pl/blog/kryzys-na-rynku-bc (dostęp: 15.02.2019).

16. Perspektywa zmian w sektorze ciepłownictwa, Newsletter KAPE S.A. nr 5, 2018.

17. Rada Europejska 23 i 24 października 2014 r. – Konkluzje (EUCO 169/14).

18. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/1999 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie zarządzania unią energetyczną i działaniami w dziedzinie klimatu, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 663/2009 i (WE) nr 715/2009, dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady 94/22/WE, 98/70/WE, 2009/31/WE, 2009/73/WE, 2010/31/UE, 2012/27/UE i 2013/30/UE, dyrektyw Rady 2009/119/WE i (EU) 2015/652 oraz uchylenia rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 525/2013 (Dz.Urz. UE L 328/1).

19. Skłodowska M., Firmy inwestowały w efektywność energetyczną. I czują się zrobione na biało, 2019, https://wysokienapiecie.pl/16494-na-biale-certyfikaty-trzeba-czekac-w-ure-ponad-rok (dostęp 15.02.2019).

20. Skoczkowski T., Co możemy zyskać na Pakiecie zimowym?, [w:] Zaborowski M., Walczak E. (red.), „Efektywność energetyczna w Polsce. Przegląd 2017”, Instytut Ekonomii Środowiska, Kraków 2018.

21. Tak ME chce przybliżyć cel OZE na 2020, 2018, http://gramwzielone.pl/bioenergia/32964/tak-me-chce-przyblizyc-cel-oze-na-2020-wideo (dostęp: 15.02.2019).

22. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (DzU nr 54/1997, poz. 348, z późn. zm.).

23. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (DzU 2015, poz. 584, z późn. zm.).

24. Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii (DzU 2015, poz. 478, z późn. zm.).

25. Ustawa z dnia 20 maja 2016 r. o efektywności energetycznej (DzU 2016, poz. 831).

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!