Filtracja i oczyszczanie powietrza z pyłów zawieszonych i wirusów

Powietrze wewnętrzne zanieczyszczone jest głównie przez pył zawieszony (PM – Particulate Matter), który jest także nośnikiem benzopirenów i innych węglowodorów wielopierścieniowych, oraz aerozole pochodzące z dróg oddechowych osób obecnych w pomieszczeniach, zawierające bakterie i wirusy, m.in. SARS-CoV-2 powodujący chorobę COVID-19 czy wirusy grypy. Najgroźniejsze w pyle zawieszonym są cząstki łatwo przenikające do płuc, tj. mniejsze niż 2,5 μm (PM2,5). Pył PM2,5 negatywnie wpływa m.in. na układ oddechowy i krążenia, ogólną podatność na choroby czy nasilenie dolegliwości w chorobach przewlekłych, a pochodzi zarówno z zewnątrz (głównie z niskiej emisji z pozaklasowych źródeł ciepła), jak i z codziennych czynności (głównie smażenie na tłuszczu czy palenie tytoniu). Stężenie PM2,5 w pomieszczeniach jest zatem zwykle ok. 1,5–3,5 raza wyższe niż stężenie na zewnątrz [1].

Natomiast wirusy w pomieszczeniach rozprzestrzeniają się różnymi drogami, w tym przez aerozole wydychane przez ludzi [2–7]. Ryzyko zakażenia tą drogą jest najwyższe w słabo wentylowanych przestrzeniach zamkniętych, gdzie przebywa dużo osób [2, 6]. Użytkownicy pomieszczeń stanowią „wewnętrzne źródła zanieczyszczeń”. Każdy może przenosić wirusy na ubraniu, butach czy rękach w wyniku złych nawyków higienicznych [6]. Osoby zakażone emitują aerozol złożony z kropli i jąder kondensacji (kropli odparowanych) zawierających aktywne wirusy (wiriony). Krople te mają średnice średnio 4,7 μm i więcej [2, 4, 8]. W zależności od aktywności oddechowej (kichanie, kaszel, intensywne oddychanie, mówienie, śpiewanie itp.) osób obecnych w pomieszczeniu emisja wirusów – wyrażona w dawkach zawieszonych w powietrzu jąder kondensacji powodujących infekcję u 63% osób podatnych na zakażenie [9] – jest zróżnicowana: do 5 dawek na godzinę dla biur i klas szkolnych (przy założeniu, że nauczyciel nie emituje wirusów) do 21 dawek na godzinę dla obiektów sportowych [7].

Czytaj również: 10 ważnych zasad eksploatacji nawilżaczy powietrza >>

Zakażenia wirusem zależą zatem od liczby zakażonych osób, ich aktywności fizycznej i indywidualnej podatności związanej m.in. z wiekiem, ogólnym stanem zdrowia i odpornością organizmu [6]. Istnieje także związek między zanieczyszczeniem powietrza pyłem zawieszonym a zachorowalnością na COVID-19 i przebiegiem tej choroby [10, 11].

Pyły zawieszone mogą być dodatkowym nośnikiem wirionów i negatywnie wpływają na odporność organizmu, pracę płuc czy nasilenie chorób współistniejących, zwiększając podatność na zachorowanie i ryzyko ciężkiego przebiegu choroby. Walkę z tymi dwoma zagrożeniami należy więc rozpatrywać łącznie. Kluczowe będzie tu zastosowanie takich rozwiązań technicznych odpowiadających za jakość powietrza w pomieszczeniach, które rzeczywiście zagwarantują zmniejszenie zanieczyszczeń pyłowych i ograniczenie ryzyka rozprzestrzeniania wirusów (nie tylko SARS-CoV-2).

Badania wykazują, że w dobrze wentylowanych pomieszczeniach ekspozycja na aerozol wirusowy jest mniejsza. Zwiększenie strumienia powietrza wentylacyjnego może zapobiec zakażeniom krzyżowym dzięki usuwaniu lub przynajmniej rozcieńczeniu aerozolu [2, 6] – np. dla pięcioosobowego biura otwartego strumień powietrza wentylacyjnego zapewniającego odpowiednio niskie ryzyko zakażenia (czyli jedna zakażona osoba zaraża nie więcej niż 0,5 osoby podatnej na zakażenie) powinien wynosić ok. 80 l/s (288 m3/h) na jedną zakażoną osobę w pomieszczeniu [7]. Jednocześnie jednak wraz z powietrzem wentylacyjnym do pomieszczenia napływają zanieczyszczenia pyłowe, co oznacza konieczność ich eliminacji, a zatem uzupełnienia systemu wentylacji o skuteczne rozwiązania filtracyjne. W instalacji wentylacji mechanicznej należy stosować tzw. filtry antysmogowe, natomiast w przypadku wentylacji naturalnej funkcję urządzeń filtracyjnych pełnią przenośne oczyszczacze powietrza.

Znaczenie filtrów antysmogowych w wentylacji

Systemy wentylacji mechanicznej dla obiektów mieszkalnych standardowo wyposażone są w filtry powietrza zewnętrznego. Jednak w podstawowym wykonaniu wielu pracujących już central – szczególnie urządzeń starszych niż 3–4 lata – nie są to najczęściej filtry przystosowane do skutecznego usuwania z powietrza zewnętrznego pyłów zawieszonych (jako głównych składników smogu).

Zgodnie z normą PN-EN ISO 16890-1:

2017­-01E [12] filtr do wentylacji ogólnej może być uznany za „skuteczny” wobec pyłu o danej wielkości, jeśli zatrzymuje co najmniej 50% tego pyłu znajdującego się w powietrzu przed przejściem przez filtr. Przykładowo filtr klasy ePM2,5 50% zapewnia usunięcie 50% pyłów PM2,5. Jednak filtr o minimalnej klasie w wielu przypadkach nie jest w stanie zapewnić wartości rekomendowanych – zgodnych z wytycznymi WHO z 2021 roku dla powietrza zewnętrznego [13]:

• PM2,5 ≤ 5 μg/m³ (średnia roczna), przy czym średnie narażenie 24-godzinne nie powinno przekraczać 15 µg/m³ częściej niż przez 3–4 dni w roku;
• PM10 ≤ 15 μg/m³ (średnia roczna), przy czym średnie narażenie 24-godzinne nie powinno przekraczać 45 µg/m³.

Do wytycznych WHO, choć pochodzących jeszcze sprzed tegorocznej aktualizacji [14], odwołuje się także w swojej ostatniej rekomendacji organizacja Eurovent [15]. Zaleca, by docelowe stężenie pyłów wewnątrz pomieszczeń – uwzględniające zarówno zanieczyszczenia pochodzące z zewnątrz, jak i źródła wewnętrzne – wynosiło:

• PM2,5 ≤ 10 μg/m³ oraz
• PM10 ≤ 20 μg/m³ [14, 15].

Przykładowo w Sierpcu (woj. mazowieckie) wieczorem 3 listopada 2021 r. polski indeks jakości powietrza przyjął wartość „umiarkowany”, a stężenie pyłu PM2,5 wyniosło 43,3 µg/m3 [16]. W tej sytuacji zastosowanie filtra o klasie ePM2,5 50% zapewniłoby nawiew do pomieszczenia powietrza o stężeniu PM2,5 wynoszącym ponad 20 μg/m3, a więc przekraczającym czterokrotnie – nawet bez uwzględnienia źródeł wewnętrznych – rekomendowane przez WHO wartości. Eurovent zaleca, by do ochrony pomieszczeń przeznaczonych na stały pobyt ludzi dobierać filtr w oparciu o klasę skuteczności dla cząstek PM1:

• na obszarach o bardzo wysokim zapyleniu (PM2,5 >15 μg/m³, PM10 >30 μg/m³) – filtr klasy ePM1 80%;
• na obszarach o wysokim zapyleniu (PM2,5 ≤ 15 μg/m³, PM10 ≤ 30 μg/m³) – filtr klasy ePM1 70% [14].

Przeciwpyłowy filtr antysmogowy może zastąpić filtr montowany standardowo na nawiewie powietrza lub stanowić dodatkowy element instalacji wentylacyjnej – skrzynkę przystosowaną do montażu za centralą wentylacyjną. W wyjątkowych wypadkach moduł filtra antysmogowego może być umieszczony przed centralą, ale wówczas wymaga dodatkowego filtra zgrubnego. Skrzynka filtra antysmogowego może zawierać, oprócz filtra dokładnego, filtr z węgla aktywowanego, który w procesie absorpcji na rozbudowanej powierzchni czynnej usuwa z powietrza liczne substancje organiczne, m.in. te odpowiedzialne za przykre zapachy.

Niektóre rozwiązania oferowane na rynku jako „antysmogowe” oparte są na tzw. filtrach elektrojonizacyjnych (inaczej elektrostatycznych lub elektrofiltrach). Urządzenia te, pobierając niewielką moc elektryczną (do 20 kW), powodują wyładowania koronowe, dzięki którym wytwarzane jest pole elektrostatyczne. W polu tym następuje ładowanie cząstek pyłów – są one przyciągane do przeciwnie naładowanych elementów filtra (elektrody osadczej lub separatora) – oraz powstawanie wolnych rodników powodujących dezaktywację i unieszkodliwienie komórek grzybów i bakterii czy wirusów zawartych w strumieniu powietrza zewnętrznego. Wyładowania koronowe w filtrze muszą być na tyle małe, by emisja produktu ubocznego jonizacji powietrza – ozonu – nie przekraczała zalecanego przez WHO stężenia, wynoszącego 100 μg/m³ [13].

Podobnie jak filtry dokładne, filtry elektrostatyczne montuje się na kanale nawiewnym, najlepiej za centralą. W przypadku montażu przed centralą – np. z powodu braku miejsca – należy przed elektrofiltrem zastosować także filtr wstępny. Wówczas do właściwego urządzenia napływa mniej zanieczyszczeń grubych, co przekłada się na trwałość elektrody osadczej lub separatora i mniejszą częstotliwość usuwania zanieczyszczeń (czyszczenia elektrody osadczej lub wymiany separatora).

Filtry instalowane w systemie wentylacji mechanicznej są skuteczne jako rozwiązania „antysmogowe”, czyli usuwające pyły zawieszone napływające z zewnątrz (a także zewnętrzne zanieczyszczenia mikrobiologiczne, np. zarodniki grzybów). Ze względu na wspomniany wcześniej efekt „negatywnej synergii” składników smogu i wirusa SARS-CoV-2, usuwanie pyłów przyczynia się także do kontroli rozprzestrzeniania choroby COVID-19. Jednak filtry takie nie znajdują zastosowania do bezpośredniego zapobiegania rozprzestrzenianiu wirusa SARS-CoV-2, ponieważ źródła tego patogenu znajdują się wewnątrz budynku, a filtry antysmogowe mają za zadanie uzdatnić powietrze napływające z zewnątrz.

Rola oczyszczaczy powietrza

Proponowane przez naukowców modele obliczeniowe strumienia wentylacyjnego niezbędnego pod kątem zmniejszania ryzyka rozprzestrzeniania chorób wirusowych drogą powietrzną zawierają m.in. współczynnik usuwania wirusów z powietrza  (1/h) [7]. Na współczynnik ten składają się: naturalna dezaktywacja wirusów w czasie, działanie wentylacji, osadzanie aerozolu na powierzchni oraz filtracja na urządzeniach mobilnych wewnątrz pomieszczenia [7]. Współczynnik ten jasno pokazuje, że wentylacja powinna zostać uzupełniona o odpowiednią filtrację. Na pozytywną rolę filtracji na oczyszczaczach przenośnych jako istotnego uzupełnienia wentylacji w zmniejszaniu ryzyka rozprzestrzeniania chorób przenoszonych drogą kropelkową wskazują liczne wytyczne branżowe i opracowania naukowe [3–6, 17]. Jednocześnie podkreśla się, że skuteczność filtra powinna odpowiadać co najmniej skuteczności filtra HEPA. Filtry spełniające ten wymóg znajdują zastosowanie w znakomitej większości urządzeń stosowanych jako oczyszczacze zarówno „domowe”, jak i „profesjonalne”.

Filtr HEPA (High Efficiency Particulate Absorber) jest filtrem tkaninowym o wysokiej skuteczności usuwania z powietrza cząstek stałych, takich jak bakterie, aerozole, dym, pyły PM2,5 czy niektóre wirusy. Skuteczność filtra HEPA wynosi zgodnie z normą PN-EN 1822:2019 [18] 99,95% dla cząsteczek o średnicy tzw. MPPS (czyli takiej, dla której działa najsłabiej) – oznacza to, że zarówno większe, jak i mniejsze cząstki są usuwane z wyższą skutecznością. Średnica cząstek MPPS wynosi 0,12–0,25 µm, natomiast dolna granica skuteczności filtrów HEPA została określona jako 0,01 µm [19]. Wielkość cząstki wirusa SARS-CoV-2 wynosi średnio 0,1–0,12 µm [2, 20], przy zakresie średnic od 0,06 do 0,14 µm [21, 22] – dla porównania wirus grypy ma wielkość od 0,08 do 0,12 µm [22]. Z kolei wielkość cząstek aerozolu powietrznego jest wyraźnie większa – wynosi średnio 4,7 µm i więcej [2, 8].

Zatem filtr HEPA umożliwia przechwycenie wszystkich wirionów – pod warunkiem, że nastąpi ich fizyczny kontakt z powierzchnią filtra, innymi słowy: że całe powietrze zawierające aerozol wirusowy zostanie przepuszczone przez filtr. Należy tu zwrócić uwagę także na wiriony osiadające na powierzchniach, które nadal stanowią potencjalne zagrożenie. W odpowiednich warunkach (np. zapewnienie intensywnego ruchu powietrza przez wentylator lub przeciąg podczas wietrzenia) mogą ponownie przejść do aerozolu, który z kolei zostanie osadzony na filtrach [2].

Dobór oczyszczacza dla pomieszczenia mieszkalnego

Skuteczność filtracji powietrza na filtrach oczyszczacza mobilnego k_f zależy od wartości CADR dla określonej wielkości usuwanych cząstek i kubatury pomieszczenia (V) [7]:

k_f = CADR/V

Dlatego rzetelny dobór oczyszczacza do konkretnego pomieszczenia powinien być oparty na wskaźniku CADR [23–25]. Wskaźnik dostawy czystego powietrza (Clean Air Delivery Rate) to ilość powietrza czystego (oczyszczonego z zanieczyszczenia o danej wielkości), którą oczyszczacz dostarcza do pomieszczenia [m³/h]. Znając CADR danego oczyszczacza dla danej wielkości zanieczyszczenia, można określić jego skuteczność w obsłudze danego pomieszczenia – o określonej kubaturze i rodzaju zastosowanej wentylacji. Producenci najczęściej podają CADR dla pyłu zawieszonego (0,3–0,5 μm).

Dobór oczyszczacza pod kątem usuwania pyłu zawieszonego należy przeprowadzić zgodnie z wytycznymi REHVA [23]:

• dla pomieszczeń z wentylacją grawitacyjną liczba wymian na godzinę nie przekracza 0,5 1/h i CADR powinien odpowiadać co najmniej 2 wymianom powietrza na godzinę [1/h] w danej kubaturze [m³]. Zatem CADR > 2 – kubatura pomieszczenia [m³/h];
• dla pomieszczeń z wentylacją mechaniczną wywiewno-nawiewną z odzyskiem ciepła liczba wymian na godzinę wynosi co najmniej 1 [26] i CADR powinien wynosić tyle, co dwukrotność wydatku powietrza świeżego napływającego do pomieszczenia (np. dla 100 m3/h nawiewu, CADR > 200 m³/h).

Dobierając oczyszczacz, należy także uwzględnić fakt, że CADR dotyczy pracy urządzenia na najwyższym biegu, ze wszystkimi filtrami. Oczyszczacz pracujący na niższym (np. drugim) biegu nie będzie zapewniał skuteczności wynikającej z doboru zalecanego przez REHVA. Jeśli natomiast oczyszczacz ma wspierać usuwanie mikroorganizmów i wirusów, należy uwzględnić, że źródło zanieczyszczeń – a więc po prostu osoba zakażona – znajduje się w pomieszczeniu. Zatem filtracja i wentylacja powinny zapewniać większą skuteczność oczyszczania powietrza, rozumianą jako sumę liczby wymian powietrza wentylacyjnego i wskaźnika filtracji dla oczyszczacza [1/h]. Wspólne działanie wentylacji i filtracji powinno zapewnić skuteczność 4–6 1/h [24]. Zatem dla pomieszczeń z wentylacją grawitacyjną (0,5 wymiany na godzinę) CADR powinien wynosić tyle co (3,5÷5,5) – kubatura pomieszczenia. W tabeli zestawiono przykładowe wartości dla urządzeń spotykanych na polskim rynku, zakładając, że liczba wymian na godzinę dla pomieszczenia z wentylacją grawitacyjną wynosi 0,5 1/h.

Dobór oczyszczaczy profesjonalnych

Do większych przestrzeni zamkniętych, szczególnie w budynkach z wentylacją naturalną, przeznaczone są tzw. oczyszczacze profesjonalne. Są to urządzenia, które pojawiły się na rynku już po wybuchu pandemii COVID-19 jako rozwiązanie zapewniające usuwanie wirusów z dużych pomieszczeń, gdzie przebywa wiele osób, a zwykle nie jest zapewniona wystarczająca wentylacja. Wyróżniają się nie tylko wysokimi przepływami powietrza, większymi gabarytami i solidniejszą konstrukcją, ale też bardziej złożoną regulacją oraz rozbudowaną komorą filtracyjną z zaawansowanymi rozwiązaniami filtracji i dekontaminacji filtrów.

Filtracja w oczyszczaczach profesjonalnych często opiera się na więcej niż jednym filtrze wysoko skutecznym, np. w jednej komorze filtracyjnej występują dwa filtry HEPA – o klasie zarówno H13, jak i H14. Mogą być one uzupełnione także o filtr węglowy. Wyposażone są także w funkcję automatycznej dekontaminacji, czyli unieszkodliwiania (dezaktywacji) grzybów, bakterii i wirusów zatrzymanych na filtrze [27]. Układ taki w określonych odstępach czasu uruchamia proces dezynfekcji filtrów za pomocą wysokiej temperatury lub naświetlania promieniami UV-C. Dezynfekcja termiczna polega na krótkotrwałym podgrzaniu filtra do temperatury 100°C, a promieniami UV-C – na okresowym naświetleniu filtra HEPA przez czas zapewniający natężenie promieniowania wystarczające do unieszkodliwienia materiału biologicznego zatrzymanego na filtrze.

Oczyszczacze profesjonalne dobiera się według wielkości przepływu powietrza lub CADR. Jednak wynikająca z tych parametrów skuteczność oczyszczania powietrza zapewniona zostanie tylko przez urządzenie prawidłowo ulokowane w chronionym pomieszczeniu. Producenci zwykle zalecają odpowiednie ustawienie centralne, wskazując minimalną odległość od ścian oraz elementów wyposażenia (np. od stanowisk pracy). Intensywność filtracji w przypadku urządzeń profesjonalnych należy wiązać z przeznaczeniem pomieszczenia – z aktywnością oddechową obecnych oraz z ryzykiem obecności osób zakażonych wirusem.

Do pomieszczeń wymagających wyższej intensywności filtracji zaliczyć można zatem np. sale ćwiczeń (wyższa aktywność oddechowa) czy pomieszczenia służby zdrowia (większe ryzyko obecności osób zakażonych). W przypadku większej intensywności filtracji konieczne może być zastosowanie większej liczby urządzeń – znaczenie ma wówczas ich ustawienie względem siebie, by przez wzajemne oddziaływanie nie zmniejszały swojej skuteczności. Dzięki płynnej lub kilkustopniowej regulacji wydajności wentylatorów można dostosować tryb pracy zarówno do rzeczywistej liczby osób obecnych w pomieszczeniu, jak i do jego charakteru – na niższym biegu urządzenie pracuje ciszej, co może mieć znaczenie np. w biurze lub bibliotece.

Literatura

1. Chen Chun, Zhao Bin, Review of relationship between indoor and outdoor particles: I/O ratio, infiltration factor and penetration factor, „Atmospheric Environment” 45/2011, 275–288
2. Elias Blake, Bar-Yam Yaneer, Could Air Filtration Reduce COVID-19 Severity and Spread? New England Complex Systems Institute, 2020, https://necsi.edu/could-air-filtration-reduce-covid19-severity-and-spread (dostęp: 3.11.2021)
3. ASHRAE Position Document on Infectious Aerosols (zatwierdzony przez Radę Nadzorczą ASHRAE), Atlanta, 14.04.2020
4. Morawska Lidia et al., How can airborne transmission of COVID-19 indoors be minimised? „Environment International” 142 (2020), 105832
5. Morawska Lidia et al., A paradigm shift to combat indoor respiratory infection. Building ventilation systems must get much better, „Science”, Vol. 372, No. 6543, 14.05.2021
6. van Dijken Froukje, Boerstra Atze, Implications of COVID-19 pandemic for application of natural ventilation, „REHVA Journal” 3/2021
7. Kurnitski Jarek et al., Respiratory infection risk-based ventilation design method, „Building and Environment” 206(10):108387, September 2021, DOI:10.1016/j.buildenv.2021.108387 (dostęp: 3.11.2021)
8. Lee Byung Uk, Minimum Sizes of Respiratory Particles Carrying SARS-CoV-2 and the Possibility of Aerosol Generation, „International Journal of Environmental Research and Public Health” No. 17/2020 DOI: 10.3390/ijerph17196960 (dostęp: 3.11.2021)
9. Buonanno Giorgio, Stabile Luca, Morawska Lidia, Estimation of airborne viral emission: Quanta emission rate of SARS-CoV-2 for infection risk assessment. „Environment International” 141, 105794, https://doi.org/10.1016/j.envint.2020.105794 (dostęp: 3.11.2021)
10. Wu Xiao et al., Air pollution and COVID-19 mortality in the United States: Strengths and limitations of an ecological regression analysis, „Science Advances” Vol. 6 No. 45 (November 2020), DOI: 10.1126/sciadv.abd4049 (dostęp: 3.11.2021)
11. Pozzer Andrea, Dominici Francesca, Haines Andy, Witt Christian, Münzel Thomas, Lelieveld Jos, Regional and global contributions of air pollution to risk of death from COVID-19, „Cardiovascular Research”, Vol. 16, No. 14 (December 2020), p 2247–2253, DOI: 10.1093/cvr/cvaa288 (dostęp: 3.11.2021)
12. PN-EN ISO 16890-1:2017-01E Przeciwpyłowe filtry powietrza do wentylacji ogólnej. Część 1: Specyfikacje techniczne, wymagania i system klasyfikacji skuteczności określony na podstawie wielkości cząstek pyłu (ePM)
13. Air Quality Guidelines – Global update 2021, World Health Organization, 2021
14. Air Quality Guidelines – Global update 2005, World Health Organization, 2006
15. Eurovent 4/23 – 2020. Selection of EN ISO 16890 rated air filter classes for general ventilation applications – Third edition, 2020, Eurovent, Bruksela, 1.11.2020
16. Ocena jakości powietrza. Bieżące dane pomiarowe, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa 2021, http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/current (dostęp: 3.11.2021)
17. Kurnitski Jarek et al., How to operate and use building services in order to prevent the spread of the coronavirus disease (COVID-19) virus (SARS-CoV-2) in workplaces. COVID-19 guidance document, wydanie 3 zaktualizowane. REHVA, 3.08.2020
18. PN-EN 1822:2019 Wysokoskuteczne filtry powietrza (EPA, HEPA i ULPA).
19. Perry Jay, Agui Juan, Vijayakumar Rajagopal, Submicron and Nanoparticulate MatterRemoval by HEPA-Rated Media Filtersand Packed Beds of Granular Materials. NASA/TM-2016-218224, Huntsville, Alabama, 2016, https://ntrs.nasa.gov/citations/20170005166 (dostęp: 3.11.2021)
20. ASHRAE FAQ on filtration and disinfection
21. Laue Michael, Kauter Anne, Hoffmann Tobias, Möller Lars, Michel Janine, Nitsche Andreas, Morphometry of SARS-CoV and SARS-CoV-2 particles in ultrathin plastic sections of infected Vero cell cultures, „Scientific Reports” (Nature) No. 11, 2021, DOI: 10.1038/s41598-021-82852-7 (dostęp: 3.11.2021)
22. Scherzer Uwe, Brown Caroline, Does a High Efficiency Particulate Air (HEPA) filter offer full protection against viral cross-contamination?, „Hamilton Medical”, 2020
23. REHVA: Criteria for room air cleaners for particulate matter, March 2021, https://www.rehva.eu/fileadmin/content/documents/Downloadable_documents/REHVA_COVID-19_Recommendation_Criteria_for_room_air_cleaners_for_particulate_matter.pdf (dostęp: 3.11.2021)
24. Seppänen Olli, Room air purifiers in the COVID-19 era, https://www.rehva.eu/blog/article/room-air-purifiers-in-the-covid-19-era (dostęp: 3.11.2021)
25. Tate Nick, Can a Portable Air Cleaner Protect You From COVID?, „WebMD Health News”
26. Grygier Grzegorz, Szyperski Paweł, Wytyczne dla instalacji wentylacyjnej z odzyskiem ciepła (systemu rekuperacji) w domach jednorodzinnych, Wyd. Stowarzyszenie Polska Wentylacja, http://www.wentylacja.org.pl/upload/files/GT_domy_jednorodzinne/SPWWytyczneRekuperacja.pdf (dostęp: 3.11.2021)
27. Joniec Waldemar, Wentylacja pomieszczeń biurowych podczas pandemii – studium przypadku, „Rynek Instalacyjny” 1–2/2021 http://www.rynekinstalacyjny.pl/artykul/id5235,wentylacja-pomieszczen-biurowych-podczas-pandemii-studium-przypadku

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!