Zapobieganie rozprzestrzenianiu się wirusów SARS-CoV-2 w pomieszczeniach. Zalecenia eksploatacyjne i urządzenia do uzdatniania powietrza wentylacyjnego

Zanieczyszczenia mikrobiologiczne w pomieszczeniach

Bioaerozol (w tym zarodniki grzybów o wielkości 1–100 μm, bakterie o wielkości 0,1–2 μm i wirusy o wielkości 0,01–1 μm) towarzyszy przebywaniu człowieka w pomieszczeniach. Napływa do nich wraz z powietrzem zewnętrznym oraz jest przynoszony (np. na ubraniach, butach czy rękach) i emitowany (np. podczas mówienia) przez użytkowników, a w domach – także przez zwierzęta domowe. Szczególne zagrożenie stanowią cząstki o rozmiarach mniejszych niż 5–7 μm, które mogą pozostawać zawieszone w powietrzu, ale też osiadać na powierzchniach i być unoszone wraz z ruchem powietrza podczas użytkowania pomieszczeń. Cząstki o tych rozmiarach stanowią tzw. frakcję respirabilną, czyli łatwo dostającą się do układu oddechowego podczas oddychania. Najbardziej niebezpieczne – co wielu osobom znane jest z wiedzy nt. smogu – są cząstki mniejsze niż 2,5 μm, ponieważ przenikają do oskrzeli i płuc [5]. Wdychany bioaerozol może powodować astmę i alergię oraz stanowić źródło chorób przenoszonych drogą powietrzną, takich jak grypa, ospa wietrzna, różyczka czy COVID-19 (choroby wirusowe), zapalenie płuc i oskrzeli (np. bakteria Legionella), gruźlica, zapalenie opon mózgowych (bakteryjne) czy grzybicze choroby oskrzeli i płuc. Stężenie bioaerozolu, który pochodzi z powietrza zewnętrznego (np. zarodniki grzybów), jest w pomieszczeniach wyższe niż w powietrzu zewnętrznym.

Kierunki napływu szkodliwego bioaerozolu, w tym SARS-CoV-2

Pandemia choroby powodowanej przez SARS-CoV-2 wynika z wysokiej zaraźliwości tego wirusa [16]. Większość zakażeń tym patogenem następuje drogą kropelkową (bezpośredni kontakt między ludźmi w odległości mniejszej niż 2 m), a także przez dotknięcie powierzchni lub przedmiotów, na których znajduje się wirus, i przeniesienie go na błony śluzowe ust, nosa lub oka [4]. Badane jest też zjawisko przenoszenia go drogą fekalno-oralną [33] oraz wodną [19]. Natomiast napływające do pomieszczeń powietrze zewnętrzne nie jest znaczącym źródłem tych wirusów! Jak wskazuje REHVA, ryzyko zagrożenia wirusem SARS-CoV-2 poprzez napływ powietrza zewnętrznego ogranicza się do sytuacji, kiedy czerpnia umieszczona jest zbyt blisko wyrzutni i do pomieszczenia napływa powietrze, które właśnie zostało z niego usunięte [15]. Głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza wirusem, podobnie jak i innymi patogenami, są osoby wchodzące i przebywające w pomieszczeniu [12]. Mogą one być bezpośrednim, „aktywnym” źródłem emisji, poprzez mówienie, kaszel i kichanie, co dotyczy także osób zakażonych bez- lub skąpoobjawowych. Patogeny mogą się też pojawić w pomieszczeniu, ponieważ osoby wchodzące do niego bezwiednie przeniosą je na ubraniu, butach lub rękach i nie zachowają podwyższonego reżimu sanitarnego.

Jakie znaczenie ma ten wektor w przypadku wirusa SARS-CoV-2? Kwestia ta wciąż pozostaje przedmiotem licznych badań naukowych dotyczących zachowania przez wirusa zjadliwości poza organizmem człowieka – w powietrzu czy na powierzchniach w pomieszczeniu. Z dotychczasowych badań i doświadczeń wynika, że nie można lekceważyć tych dróg [6, 8, 20, 32]. Należy zwrócić uwagę na dwie kwestie.

Po pierwsze, jak długo wirus SARS-CoV-2 utrzymuje się w powietrzu? Zgodnie z badaniami dotyczącymi koronawirusów poznanych wcześniej, zachowują one zjadliwość dłużej, nawet do kilkunastu godzin, jeśli wilgotność względna jest bardzo niska (poniżej 20–30%) lub bardzo wysoka (powyżej 80%). Wiąże się to z własnościami aerozolu wodnego, czyli zawieszonych w powietrzu kropli, w których zamknięte są wirusy emitowane z dróg oddechowych. Przy niskiej wilgotności krople odparowują, pozostawiając tzw. jądra kondensacji o średnicy poniżej 5 mm, które mogą utrzymywać się w powietrzu i migrować, tworząc zagrożenie wtórnego zakażenia drogą kropelkową [11]. Dostępne dla SARS-CoV-2 badania wskazują, że wilgotność względna z optimum wskazywanego przez normę PN-B-03421 [23] powołaną w Warunkach Technicznych [27] – tj. 40–60% zimą i latem przy wysokim poziomie metabolizmu (a przy niskim i średnim 40–55%) – przyczynia się do ograniczenia obecności wirusów w powietrzu [8, 17]. Krople aerozolu łączą się w większe grupy i opadają pod wpływem grawitacji na powierzchnie [11]. Dodatkowo środowiska medyczne zwracają uwagę na pozytywny wpływ wilgotności z tego zakresu na odporność użytkowników pomieszczeń, związaną z mechanizmami ochronnymi zapewnianymi przez błony śluzowe [2, 10, 11, 14]. Nieco bardziej sceptyczne jest stowarzyszenie REHVA, które nie przypisuje wilgotności względnej aż takiego znaczenia. Organizacja ta wskazuje, że zimą wilgotność względna nie powinna spadać poniżej 20–30% ze względu na wyraźny związek między niską wilgotnością a podatnością błon śluzowych i górnych dróg oddechowych na infekcje [15].

Po drugie, jak duże znaczenie ma wnoszenie wirusa SARS-CoV-2 przez użytkowników wchodzących do pomieszczenia? Poszukując analogii z innymi patogenami, można nawiązać np. do badań prowadzonych w muzeach, które borykają się z zarodnikami grzybów pleśniowych – ich głównym źródłem w przypadku tych obiektów są zwiedzający, którzy bezwiednie wnoszą zarodniki z zewnątrz np. na ubraniach [9]. Dlatego wśród dobrych praktyk w zakresie zachowania czystości mikrobiologicznej w tych obiektach wymieniane jest stosowanie przenośnych oczyszczaczy powietrza wyposażonych w filtry HEPA [9]. Dobre efekty daje stosowanie oczyszczaczy w miejscach uczęszczanych przez ludzi: w pierwszych salach na trasie zwiedzania i salach najchętniej odwiedzanych, ale też w pracowniach, np. konserwatorskich [9]. Oczywiście analogia nie jest tu jednoznaczna, ponieważ zarodniki grzybów w sprzyjających warunkach cieplno-wilgotnościowych mają zdolność bardzo długiego przetrwania w powietrzu.

Dlatego istotną rolę należy przypisać wentylacji, klimatyzacji i uzdatnianiu powietrza. Po pierwsze, ich zadaniem jest skuteczna i odpowiednio intensywna wymiana powietrza, by usunąć cząstki zakaźne z powietrza wewnętrznego lub co najmniej zmniejszyć ich stężenie w powietrzu wewnętrznych. „Rozcieńczanie” zanieczyszczeń jako strategię walki z rozprzestrzenianiem SARS-CoV-2 zaleca m.in. ASHRAE [3]. Po drugie, odpowiednie rozwiązania techniczne i organizacyjne mogą przyczynić się do oczyszczenia powietrza obiegowego, szczególnie w obiektach i pomieszczeniach o niedostatecznej intensywności wymiany powietrza.

Więcej świeżego powietrza

Organizacje państwowe i branżowe (np. PZH, REHVA, Eurovent, ASHRAE) największy nacisk kładą na skuteczną, wydajną i odpowiednio intensywną wymianę powietrza. Wraz z powietrzem z pomieszczeń usuwane są patogeny, a napływ powietrza świeżego sprawia, że zanieczyszczenia są „rozcieńczane”. Mniejsze stężenie szkodliwych substancji w powietrzu oznacza mniejsze ryzyko zakażenia i zachorowania. Zaleca się zwiększenie krotności wymian powietrza w użytkowanych pomieszczeniach, np. przez okresowe zwiększanie biegu wentylatorów w centrali wentylacyjnej, co rekomenduje m.in. organizacja Eurovent [7]. W przypadku systemów tzw. wentylacji na żądanie – tj. sterowanej w zależności od aktualnych wymagań, np. przez stężenie dwutlenku węgla w pomieszczeniu – należy przyjąć jedną z dwóch strategii. Pierwszym rozwiązaniem jest przestawienie systemu na pracę ze stałą maksymalną wydajnością, a drugą możliwością, uwzględniającą obecność osób w budynku, jest obniżenie nastawy miernika stężenia CO2 w powietrzu wewnętrznym. Wentylacja jest wtedy uruchamiana przy wyraźnie niższym stężeniu dwutlenku węgla w powietrzu, czyli przy znacznie mniejszej liczbie osób [15].

Jeśli system wentylacyjny lub klimatyzacyjny – np. belki chłodzące, klimakonwektory wentylatorowe, klimatyzacja z bezpośrednim odparowaniem czynnika – wykorzystuje cyrkulację powietrza lub w dużym stopniu pracuje na powietrzu obiegowym, stowarzyszenia branżowe, np. REHVA i Eurovent [7, 15], zalecają znaczne zmniejszenie udziału powietrza recyrkulowanego na rzecz powietrza świeżego, choćby przez otwieranie okien wymuszające wymianę powietrza. W przypadku klimakonwektorów zaleca się, by pracowały one w sposób ciągły ze stałą wydajnością, a przez ten czas okna – jeśli to możliwe – pozostawały częściowo otwarte [15]. Zalecenie dotyczące jak najmniejszego dodatku powietrza z systemu cyrkulacji w swoich wytycznych zawarł także PZH, uzupełniając tę wskazówkę o rekomendację dotyczącą okresowej dezynfekcji powierzchni wymienników poprzez zwiększenie temperatury wymiennika na określony czas [12].

Systemy z recyrkulacją można także zabezpieczyć przed możliwością przetrwania wirusów w instalacjach transportujących potencjalnie zanieczyszczone powietrze. Metodą stosunkowo łatwą do wprowadzenia nawet w istniejących systemach jest dezynfekcja za pomocą promieniowania UV-C. Lampy emitujące fale z tego spektrum (200–280 nm) można zamontować w kanale wentylacyjnym nawiewnym lub przed centralą wentylacyjną [1].

Jeśli w pomieszczeniach nie ma wentylacji mechanicznej, zaleca się ich regularne wietrzenie, nawet kosztem komfortu cieplnego i większego zużycia energii. Minimum jest tu otwieranie (nie uchylanie!) okien na 15 minut po wejściu do pomieszczenia. Wśród rekomendacji organizacji REHVA dla pomieszczeń, w których przez określony czas przebywa większa grupa osób (np. sale szkolne), znalazł się także montaż czujników CO2. Czujniki takie miałyby sygnalizować przekroczenie granicznego stężenia dwutlenku węgla, co stanowiłoby impuls dla użytkowników pomieszczeń do otwarcia okna i wymuszenia wentylacji pomieszczenia [15]. Należy natomiast unikać otwierania okien w toaletach z wywiewem mechanicznym (wentylatory łazienkowe), ponieważ odwrócony ciąg może spowodować nawiew powietrza zużytego do innych pomieszczeń. Jeśli toalety nie są wyposażone w wywiew mechaniczny, ich wietrzenie powinno następować równocześnie z otwarciem okien w innych pomieszczeniach. Przepływ krzyżowy zapobiega wówczas migracji zanieczyszczeń powietrza z toalet do pozostałych przestrzeni [15].

Uzupełnienie systemów wentylacyjno-klimatyzacyjnych o uzdatnianie powietrza

Wentylacja naturalna i systemy wykorzystujące recyrkulację powinny być wspomagane dodatkowymi rozwiązaniami poprawiającymi jakość powietrza w pomieszczeniu. Idealne rozwiązania powinny być skuteczne, a ich włączenie do systemu wentylacji i klimatyzacji danego pomieszczenia czy obiektu – łatwe i szybkie.

Spośród istniejących strategii usuwania SARS-CoV-2 z powietrza organizacja ASHRAE wymienia dwie techniki dezynfekcji powietrza w pomieszczeniach, których skuteczność została dobrze udokumentowana w badaniach naukowych:

• zastosowanie w systemie wentylacyjnym filtrów o wysokiej minimalnej potwierdzonej wydajności (MERV) w przestrzeniach, w których przebywa dużo osób lub występuje zwiększone ryzyko zakażenia;
• odkażanie powietrza promieniami UV-C (oznaczane jako UVGI – UltraViolet Germicidal Irradiation) z ewentualnym wspomaganiem nawiewu powietrza oczyszczonego przez wentylatory [3].

Kryterium łatwego wprowadzenia urządzeń do pomieszczeń spełniają zarówno lampy do montażu kanałowego (w instalacji wentylacyjnej), jak i mobilne oczyszczacze powietrza oraz rozwiązania plug & play wytwarzające podciśnienie w pomieszczeniach, które są potencjalnym źródłem transmisji wirusa do sąsiadujących przestrzeni (np. pokoje chorych).

Oczyszczacze mobilne jako rozwiązania wspomagające walkę z koronawirusem

Pierwszym i najbardziej popularnym rozwiązaniem lokalnym są oczyszczacze mobilne. Ich rolą jest usuwanie zanieczyszczeń napływających z powietrzem wentylacyjnym, powstałych w pomieszczeniu lub „dostarczonych” przez użytkowników pomieszczeń, emitowanych podczas mówienia, kichania lub kaszlu, ale też wniesionych na dłoniach czy ubraniach. Jak zalecają organizacje branżowe, oczyszczacz musi być wyposażony w filtr HEPA [3, 15]. Wskazano także, że dla niektórych urządzeń podobną skutecznością może się cechować filtr elektrostatyczny [15].

Wirus SARS-CoV-2 ma wielkość ok. 0,12 mm [21]. Zgodnie z normą PN-EN 1822:2009 [26] w przypadku filtra HEPA cząstkami o największej przenikalności są te o średnicy 0,3 mm – jego skuteczność będzie więc najwyższa dla cząstek większych od tej średnicy, a dolną granicą jego skuteczności jest średnica z zakresu <0,1–0,3 mm [31].

Należy zwrócić szczególną uwagę na wymianę filtrów. Musi być ona regularnie przeprowadzana, żeby urządzenie działało skutecznie. Jednak ze względu na możliwość przetrwania niektórych mikroorganizmów osadzonych na filtrze osoba wymieniająca filtr HEPA powinna być wyposażona w odpowiednie środki ochrony osobistej i szczególnie starannie przestrzegać procedur BHP [12, 15].

Rozwiązaniem coraz chętniej stosowanym przez producentów oczyszczaczy jest także filtr elektrostatyczny (elektrofiltr), którego nie należy mylić z jonizatorem! Powoduje on wytworzenie pola elektrostatycznego za pomocą wyładowań koronowych na tyle niewielkich, by powodować emisję ozonu nieprzekraczającą dozwolonych wielkości (100 μg/m³ według zaleceń WHO). Pole to powoduje powstawanie wolnych jonów H+ i O2–, które na powierzchni ściany komórkowej mikroorganizmu lub otoczki wirusa tworzą wysoce aktywne rodniki hydroksylowe (-OH). Utleniają one białka, dezaktywując patogeny, a jako produkt uboczny wytwarzają wodę.

Jeśli oczyszczacz ma być środkiem skutecznym, musi zapewnić uzdatnienie całego powietrza w obsługiwanym pomieszczeniu. Najważniejszym parametrem decydującym o skuteczności oczyszczacza jest ilość czystego powietrza dostarczanego na godzinę (CADR – Clean Air Delivery Rate), podawana dla oczyszczacza pracującego z maksymalną wydajnością (a więc z najwyższym poziomem hałasu) wraz ze wszystkimi filtrami. W warunkach „normalnych” CADR powinien odpowiadać jedno- lub dwukrotności kubatury obsługiwanego pomieszczenia [9]. Natomiast w zaleceniach związanych z pandemią wskazano, by CADR odpowiadał wartości między dwu- a pięciokrotnością kubatury pomieszczenia [15].

Podciśnienie sposobem na zatrzymanie zanieczyszczeń

Innym rozwiązaniem mobilnym typu plug & play są urządzenia do uzyskania i zachowania podciśnienia w określonych pomieszczeniach. W ten sposób zapobiegają one rozprzestrzenianiu powietrza z wydzielonego pomieszczenia do innych przestrzeni w budynku. Na przykład zachowanie bezpieczeństwa w szpitalach jednoimiennych mogłoby się opierać m.in. na rozwiązaniach podciśnieniowych. W pomieszczeniach, w których przebywają pacjenci (sale chorych, izolatki), wytwarzane jest podciśnienie względem korytarza – powietrze zanieczyszczone bakteriami czy wirusami nie może wówczas wypłynąć poza salę, nawet w przypadku otwarcia drzwi na korytarz. Powietrze z pomieszczeń przed skierowaniem do wyrzutni oczyszczane jest na filtrze HEPA i dopiero wtedy wywiewane na zewnątrz. Cały proces uzyskania i utrzymania podciśnienia oraz odprowadzenia powietrza wywiewanego realizowany jest przez jedno urządzenie typu plug & play – może ono dzięki temu rozpocząć pracę od ręki, bez konieczności przeprowadzania prac remontowo-adaptacyjnych.

Dezynfekcja powietrza recyrkulacyjnego i obiegowego

Rozwiązaniem, które dobrze sprawdza się przy dezynfekcji powietrza, jest promieniowanie UV-C. Dostępnych jest kilka rozwiązań, m.in. wspomniane wcześniej lampy do montażu w kanale nawiewnym lub przed centralą wentylacyjną albo urządzenia do montażu w pomieszczeniu, ale poza strefą przebywania ludzi.

Lampy UV-C montowane w instalacji wentylacyjnej, np. z myślą o odkażeniu powietrza recyrkulacyjnego lub dodatkowej dezynfekcji powietrza wchodzącego do centrali, muszą pracować w odpowiednich warunkach. Prędkość powietrza w kanale lub sekcji centrali nie powinna być wyższa niż 3,5 m/s [13]. Liczba lamp (modułów) musi zostać dostosowana do wielkości strumienia przepływającego powietrza tak, aby zachować właściwą gęstość promieniowania UV-C. Badania wykonane w oparciu o technologię jednego z producentów wykazały, że dawka 5 mJ/cm² w ciągu 6 s dezaktywuje 99% obecnych w badanej próbce wirusów SARS-CoV-2 [29].

Promieniowanie UV-C szkodzi błonie śluzowej oka i skórze człowieka, dlatego osoby przebywające w pomieszczeniu nie powinny być na te promienie narażone [1]. To m.in. dlatego dla pomieszczeń, w których przebywa jednocześnie duża liczba osób (np. klasy szkolne), proponuje się promieniowanie strefowe – rozwiązanie montowane bezpośrednio w pomieszczeniu, ale powyżej strefy przebywania ludzi (między sufitem a 2 m od podłogi). Ich paraboliczny kształt i specjalne, nieodbijające lamele są dodatkowym środkiem bezpieczeństwa zapewniającym, że ludzie nie są narażeni na bezpośrednie oddziaływanie promieni. Odpowiedni kierunek przepływu powietrza (zanieczyszczone do strefy promieniowania, oczyszczone do strefy przebywania ludzi) zapewniają wentylatory miejscowe [13].

Lampy UV-C mogą pracować z pełną skutecznością przez ok. 9–10 tys. godzin. Oznacza to, że po około rocznym użytkowaniu konieczna jest ich wymiana.

Eksploatacja instalacji wentylacyjno-klimatyzacyjnej

Wentylacja mechaniczna powinna pracować dłużej, niż wynika to z czasu użytkowania budynków. Powinna działać zarówno przez jakiś czas przed wejściem użytkowników do budynku, jak i po jego opuszczeniu. REHVA zaleca, by dla każdej z tych sytuacji czas ten wynosił co najmniej 2 godz. W budynkach czasowo wyłączonych z użytkowania (np. biur, gastronomii czy szkół) zaleca się ciągłą pracę wentylacji na niższym biegu podczas normalnych godzin pracy [15]. Dzięki temu usuwane są patogeny, które mogły pozostać w budynku i rozwinąć się dzięki sprzyjającym warunkom (np. Legionella) albo zostać wniesione przez osoby odpowiedzialne za obsługę obiektu w czasie jego zamknięcia. Zabrudzone urządzenia wentylacyjno-klimatyzacyjne (np. z siedliskami pleśni) lub pracujące na nieoczyszczonym powietrzu obiegowym (np. zawierającym zarodniki grzybów lub przetrwalniki bakterii) mogą się stać źródłem wtórnych zanieczyszczeń powietrza.

Filtry – odpowiednia skuteczność i bezpieczna wymiana

Zaleca się, by w instalacjach wentylacji mechanicznej nawiewno-wywiewnej w istniejących kasetach filtracyjnych umieścić filtry o większej dokładności, co najmniej ePM1 80% (ewentualnie dawne F8, mające dokładność ePM1 od 65 do 90%) [15].

Nie zaleca się zwiększania częstotliwości czyszczenia instalacji wentylacyjno-klimatyzacyjnych. Zgodnie z zaleceniami PZH na okres pandemii: Należy utrzymać częstotliwość kontroli czystości elementów instalacji i zadanych parametrów jej pracy, a także prac serwisowych obejmujących wymianę i czyszczenie filtrów i dezynfekcję elementów, które są szczególnie narażone na zanieczyszczenie, jak np. wymienniki ciepła. W trakcie przeglądów i działań serwisowych należy szczególnie zwrócić uwagę na zabezpieczenie personelu technicznego poprzez stosowanie odpowiednich środków ochrony osobistej [12]. Dotyczy to szczególnie filtrów HEPA lub filtrów dokładnych na wywiewie, gdzie mogą być zgromadzone potencjalnie niebezpieczne mikroorganizmy.

„Odpowiednie” środki ochrony osobistej (Personal Protection Equipment) opisuje w swoich zaleceniach także organizacja ASHRAE. Są nimi prawidłowa założona maska klasy N95/FFP2 (o skuteczności filtracji 94–95% w odniesieniu do cząstek o średnicy od 0,1 do 0,3 μm) lub wyższej; zabezpieczenie oczu (okulary ochronne, gogle, przyłbica na całej twarzy) oraz rękawiczki jednorazowe z tworzywa sztucznego [34].

Filtr należy wymieniać przy wyłączonej instalacji lub urządzeniu (dotyczy to np. oczyszczaczy). Jeśli jest taka możliwość, wyjęty filtr należy zdezynfekować 10-proc. roztworem chloru albo środka dezynfekującego o potwierdzonej skuteczności wobec wirusa SARS-CoV-2. Wyjęty filtr należy zapakować do jednorazowej zamykanej torby foliowej i dopiero wtedy przekazać do utylizacji.

Ciekawym rozwiązaniem, wpływającym także na bezpieczeństwo wymiany filtrów, (tym razem w oczyszczaczach mobilnych) jest zastosowanie lamp UV-C. Gdyby lampy te miały dezynfekować powietrze przepływające przez oczyszczacz i kierowane z powrotem do pomieszczenia, czas ekspozycji byłby zbyt krótki, by technologia ta była skuteczna. Jednak w przypadku oczyszczaczy przeznaczonych dla pomieszczeń większych (np. biura open space) lub bardziej wymagających niż pomieszczenia w budynkach mieszkalnych filozofia jest inna. Lampa UV-C jest w nich wykorzystywana jako urządzenie do dezynfekcji filtrów. Umieszczona w komorze filtracyjnej, umożliwia skuteczną eliminację wirusów (podobnie jak i innych zanieczyszczeń mikrobiologicznych) zatrzymanych na filtrach wysokoskutecznych. Zapewniona w ten sposób czystość mikrobiologiczna filtra wyraźnie zwiększa bezpieczeństwo osoby wymieniającej filtr w takim urządzeniu.

Czystość klimakonwektorów

Ważne jest także zachowanie w czystości wentylatorów wchodzących w skład klimakonwektorów (fan coili), szczególnie jeśli wentylatory te nie pracują w sposób ciągły. Wiąże się to z ryzykiem osadzania zanieczyszczeń na powierzchni klimakonwektora i ponownego ich rozprzestrzeniania w pomieszczeniu, kiedy wentylator zostanie uruchomiony.

Wymienniki ciepła w urządzeniach wentylacyjnych

Wymienniki urządzeń klimatyzacyjno-wentylacyjnych powinny być dezynfekowane z zastosowaniem specjalistycznych środków biobójczych. Środki te powinny mieć atest PZH oraz wpis do Wykazu produktów biobójczych Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych [12, 28, 30]. Wpis produktu do wykazu dokumentuje zarówno jego skuteczność, jak i pozwolenie na obrót [30].

Należy zwrócić szczególną uwagę na systemy odzysku ciepła z wymiennikami obrotowymi (rotorami entalpicznymi). W przypadku tych urządzeń problemem mogą być przecieki powietrza wywiewanego (a więc zawierającego potencjalnie zanieczyszczenia mikrobiologiczne) do powietrza nawiewanego do pomieszczenia [15]. Przeciek ten jest opisywany przez wskaźnik EATR (Exhaust Air Transfer Ratio – wskaźnik przenikania powietrza wywiewanego) i wyrażony w [%]. Zgodnie z projektowanymi zmianami w normie EN 308 możliwe jest proste oszacowanie wielkości EATR w obiekcie z wykorzystaniem pomiaru temperatury w warunkach stałych (przy zatrzymanej pracy wymiennika):

gdzie:
t₁ – temperatura na wylocie powietrza wywiewanego (za wymiennikiem);
t₂ – temperatura na wlocie powietrza nawiewanego (przed wymiennikiem);
t₃ – temperatura na wylocie powietrza nawiewanego (za wymiennikiem).

Wartość wskaźnika EATR zależy od różnicy ciśnienia między strumieniem powietrza nawiewanego a strumieniem powietrza wywiewanego, przepływającymi w przeciwnych kierunkach. Na tę różnicę wpływają warunki pracy, rodzaj uszczelnienia czy prędkość obrotowa wymiennika. Zazwyczaj, jeśli wymienniki takie są prawidłowo wykonane i utrzymywane, nie stanowią żadnego problemu ani potencjalnego zagrożenia. Jeśli jednak zostaną błędnie zamontowane (np. po stronie wylotu wentylator wytwarza wyższe ciśnienie), przecieki (EATR) między strumieniami powietrza wywiewanego i nawiewanego mogą się okazać wyższe od akceptowalnych 5% [25] i przekroczyć nawet 20% [15]. Oznacza to, że strumień powietrza nawiewanego może zostać wtórnie zanieczyszczony. W takiej sytuacji podstawowym rozwiązaniem będzie zwiększenie intensywności wentylacji (poprzez regulację ciśnienia), ponieważ przecieki są najwyższe przy niskich przepływach [15].

Wśród istotnych warunków pracy mających wpływ na wielkość EATR należy wymienić [15]:

• umieszczenie wentylatorów w wymienniku (najbardziej korzystną konfigurację pokazano na rys. 1 - zdj. główne). Oczywiście konfiguracji tej nie można zmienić, natomiast do konfiguracji należy dostosować sposób eksploatacji;
• zrównoważenie ciśnienia (np. przez dławienie strumienia powietrza wywiewanego) zgodnie z zasadą, że różnica ciśnienia między powietrzem nawiewanym a wywiewanym powinna być dodatnia i wynosić co najmniej 20 Pa;
• prawidłowe zamontowanie śluzy płuczącej (urządzenia zabezpieczającego przed mieszaniem strumieni powietrza, w które wyposażone są niektóre wymienniki), pod kątem zgodnym z wytycznymi producenta, a zależnym od konfiguracji wymiennika;
• stan uszczelek – trzeba pamiętać, że są to elementy naturalnie zużywające się i ich skuteczność stopniowo maleje. Konieczna jest zatem ich regularna inspekcja podczas przeglądu konserwacyjnego.

Literatura

1. About UV-C, http://en.gla-uvc.nl/pagina/about_uvc (dostęp: 2.11.2020).
2. Arundel A.V., Sterling E.M., Biggin J.H., Sterling T.D., Indirect health effects of relative humidity in indoor environments, „Environmental Health Perspectives” No. 65, 1986, p. 351–61, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1474709/pdf/envhper00436-0331.pdf, (dostęp: 4.11.2020).
3. ASHRAE Position Document on Infectious Aerosols (zatwierdzony przez Radę Nadzorczą ASHRAE), Atlanta, April 14, 2020.
4. Brooks J., Global epidemiology and prevention of COVID-19, Conference on Retroviruses and Opportunistic Infections, abstract 2007, March 2020.
5. Chmiel M.J. i in., Problemy monitoringu zanieczyszczeń mikrobiologicznych powietrza, „Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie” tom 15, nr 1 (4), s. 17–27, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, 2015.
6. Chin A., Chu J., Perera M., Hui K., Yen H-L., Chan M., Peiris M., Poon L., Stability of SARS-CoV-2 in diffe­rent environmental conditions (praca przed oficjalną publikacją), DOI: 10.1101/2020.03.15.20036673.
7. COVID-19: Regular and correct maintenance of ventilation systems (General Document GEN -1105.00), Eurovent, Bruksela, 9.04.2020, https://eurovent.eu/?q=articles/covid-19-regular-and-correct-maintenance-ventilation-systems-gen-110500 (dostęp: 4.11.2020).
8. van Doremalen N., Bushmaker T., Morris D., Holbrook M., Gamble A., Williamson B., Tamin A., Harcourt J., Thornburg N., Gerber S., Lloyd-Smith J., de Wit E., Munster V., Aerosol and surface stability of HCoV-19 (SARS-CoV-6 2) compared to SARS-CoV-1 (praca przed oficjalną publikacją), DOI: 10.1101/2020.03.09.20033217.
9. Dyda M., Zagrożenia mikrobiologiczne zbiorów muzealnych, Szkolenia Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów 13/2020, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Warszawa 2020.
10. Fang L., Wyon D.P., Clausen G., Fanger O.P., Impact of indoor air temperature and humidity in an office on per-ceived air quality, SBS symptoms and performance, „Indoor Air” Tom 14, No. s7, p. 74-81, Wiley 2004, DOI: 10.1111/j.1600-0668.2004.00276.x.
11. Hugentobler W., Our noses are our climate control units, https://www.condair.com.ro/opinion-doctor-air-humidification.
12. Juszczyk G., Zalecenia dot. działań mających na celu ograniczenie ryzyka związanego z przenoszeniem się wirusa SARS-CoV-2 za pośrednictwem systemów wentylacyjno-klimatyzacyjnych wewnątrz budynków użyteczności publicznej oraz wielkopowierzchniowych obiektów handlowych, pismo Państwowego Zakładu Higieny nr B-BK-547-66/20, Warszawa, 8 maja 2020.
13. Karlicek R. Jr., Germicidal UVC radiation: Fact and fiction about killing pathogens, webinarium (szkolenie online) przygotowane przez Center Lighting Enabled Systems & Applications (LESA), Rensselaer Polytechnic Institute, 18 czerwca 2020.
14. Kim S.W., Ramakrishnan M.A., Raynor P.C. et al., Effects of humidity and other factors on the generation and sampling of a coronavirus aerosol, „Aerobiologia” No. 23, p. 239–248, Springer Nature 2007, DOI: 10.1007/s10453-007-9068-9.
15. Kurnitski J. et al., How to operate and use building services in order to prevent the spread of the coronavirus disease (COVID-19) virus (SARS-CoV-2) in workplaces. COVID-19 guidance document, REHVA, August 3 2020.
16. Laurel S.A. et al., The Incubation Period of Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Publicly Reported Confirmed Cases: Estimation and Application, Annals of Internal Medicine, 2020 March 10:M20-0504, DOI: 10.7326/M20-0504.
17. Lovelace Jr. B., Higgins-Dunn N., Feuer W., WHO considers ‘airborne precautions’ for medical staff after study shows coronavirus can survive in air, CNBC, 16.03.2020.
18. Materiały techniczne firm: Carel, Carrier, Condair, GLA, Klingenburg, Panasonic, Rectroseal, Signify, Smay, Swegon, Trotec, Venture Industries, Wigmors.
19. Naddeo V., Liu H., Editorial Perspectives: 2019 novel coronavirus (SARS-CoV-2): what is its fate in urban water cycle and how can the water research community respond?, „Environmental Science: Water Research & Technology” No. 5, 2020, DOI: 10.1039/d0ew90015j.
20. New coronavirus stable for hours on surfaces, National Institutes of Health, March 17 2020, https://www.nih.gov/news-events/news-releases/new-coronavirus-stable-hours-surfaces (dostęp: 4.11.2020).
21. Pastuszak-Lewandoska D., SARS-CoV-2, COVID-19, Polskie Towarzystwo Medycyny Rodzinnej, Łódź 2020.
22. PN-B-03430:1983 Wentylacja w budynkach mieszkalnych zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej. Wymagania.
23. PN-B-03421:1978 Wentylacja i klimatyzacja. Parametry obliczeniowe powietrza wewnętrznego w pomieszczeniach przeznaczonych do stałego przebywania ludzi.
24. PN-EN 15251:2012 Parametry wejściowe środowiska wewnętrznego dotyczące projektowania i oceny charakterystyki energetycznej budynków, obejmujące jakość powietrza wewnętrznego, środowisko cieplne, oświetlenie i akustykę.
25. PN-EN 16798-1:2019-06 (wersja angielska) Charakterystyka energetyczna budynków. Wentylacja budynków. Część 1: Parametry wejściowe środowiska wewnętrznego do projektowania i oceny charakterystyki energetycznej budynków w odniesieniu do jakości powietrza wewnętrznego, środowiska cieplnego, oświetlenia i akustyki. Moduł M1-6.
26. PN-EN 1822:2009 Wysokoskuteczne filtry powietrza (EPA, HEPA i ULPA)
27. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU 2019, poz. 1065).
28. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 528/2012 z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie udostępniania na rynku i stosowania produktów biobójczych (Dz.Urz. UE L 167/1, 27.06.2012).
29. Signify and Boston University validate effectiveness of Signify’s UV-C light sources on inactivating the virus that causes COVID-19, https://www.signify.com/global/our-company/news/press-releases/2020/20200616-signify-boston-university-validate-effectiveness-signify-uvc-light-sources-on-inactivating-virus-that-causes-covid19 (dostęp: 3.11.2020).
30. Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o produktach biobójczych (tj. DzU 2017, poz. 122).
31. Wojtas K., Możliwość okresowego zwiększania skuteczności filtracji w instalacjach wentylacji mechanicznej dzięki zastosowaniu autonomicznych modułów filtracyjnych na przykładzie PARTICLE+, materiały konferencyjne XV Konferencji „Problemy jakości powietrza wewnętrznego w Polsce”, Politechnika Warszawska, Warszawa 2019.
32. World Health Organization: First data on stability and resistance of SARS coronavirus compiled by members of WHO laboratory network, World Health Organization, Geneva 2003, http://www.who.int/csr/sars/survival_2003_05_04/en/index.html (dostęp: 4.11.2020).
33. Xiao F., Tang M., Zheng X., Liu Y., Li X., Shan H., Evidence for gastrointestinal infection of SARS-CoV-2, „Gastroenterology” No. 2, 2020.
34. ASHRAE: Filtration and Disinfection FAQ, www.ashrae.org. (dostęp: 6.11.2020).

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!